Δημοσιογραφία και Τύπος
ΟΓΔΟΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ
Εισαγωγικά του Μεταφραστή
Στις 9 Φεβρουαρίου 1927, στην πρώτη κατάθεσή του αμέσως μετά τη σύλληψή του από το φασιστικό καθεστώς, ο Αντόνιο Γκράμσι απάντησε στην τυπική ερώτηση του ανακριτή για το επάγγελμά του επικαλούμενος πρώτα την δημοσιογραφική του ιδιότητα και προσθέτοντας αμέσως μετά «πρώην βουλευτής».
O Γκράμσι επανέλαβε αυτή τη δημοσιογραφική του ιδιότητα και σε άλλα σημεία της πρώτης του αυτής κατάθεσης ενώπιον του Ιταλού δικαστικού. Όπως είναι γνωστό, το κατηγορητήριο εις βάρος του ήταν πως συμμετείχε σε συνωμοτική ανατρεπτική δραστηριότητα εναντίον του καθεστώτος. Ο κατηγορούμενος την απέκρουσε χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα ακριβώς τη δημοσιογραφική δράση και την αρθρογραφία του: «Όλη μου η δραστηριότητα εντός του Κομμουνιστικού Κόμματος συντελέστηκε σε ενέργειες που συνδέονταν με τη ιδιότητα του βουλευτή και του αρθρογράφου της εφημερίδας “L’Unità” και κάθε μου κίνηση μπορούσε εύκολα να ελεγχθεί καθώς ήταν δημόσια».
Δεν θα ασχοληθούμε εδώ με το πολύπλοκο θέμα της υπερασπιστικής γραμμής που υιοθέτησε η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας ώστε να προστατεύσει την ηγετική ομάδα από την έκτακτη νομοθεσία του φασιστικού καθεστώτος. Εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι πως, διεκδικώντας τη δημοσιογραφική του ιδιότητα, ο Γκράμσι δεν κατέφυγε σε υπερασπιστικό τέχνασμα αλλά, κατ’ ουσίαν έλεγε την αλήθεια. Μεγάλο μέρος της δημόσιας πολιτικής του δράσης διεξήχθη όχι μόνο μέσω δημοσιευμάτων και άρθρων στον σοσιαλιστικό και τον κομμουνιστικό Τύπο αργότερα, αλλά και με την ίδρυση εφημερίδων, όπως «L’Unità», εβδομαδιαίων περιοδικών όπως «L’Ordine Nuovo» ή και άλλων εκδόσεων, όπως «La Città Futura».
Αλλά και σε ό,τι αφορούσε τη μέχρι τότε επαγγελματική του δραστηριότητα, ο πολιτικός κρατούμενος δεν ψευδόταν στις απαντήσεις του στον ανακριτή του καθεστώτος. Εάν εξαιρέσουμε την έκτακτη απασχόλησή του στο γραφείο κτηματολογίου στην Γκιλάρτζα της Σαρδηνίας μόλις τελείωσε το Δημοτικό, η δημοσιογραφία ήταν η μόνη επαγγελματική απασχόληση που μπορούσε να επιδείξει ο Γκράμσι εκτός πολιτικής.
Το πρώτο άρθρο του μαθητή Γκράμσι δημοσιεύτηκε στην τοπική εφημερίδα «L’Unione Sarda» στις 25 Ιουλίου 1910 και ήταν η ειρωνική περιγραφή συμβάντος στο χωριό Αλντοματζόρε. Θα ακολουθήσουν πολλά άλλα, ορισμένα από τα οποία καθρεφτίζουν και τις τότε πολιτικές απόψεις του νεαρού δημοσιογράφου: ο Γκράμσι, μάλλον επηρεασμένος από τον καθηγητή του και διευθυντή της εφημερίδας Ράφα Γκαρτζία, ήταν οπαδός της ανεξαρτησίας της Σαρδηνίας.
Η αρθρογραφία του νεαρού Σαρδηνού θα συνεχιστεί και μετά την υποτροφία και την εγγραφή του στο πανεπιστήμιο του Τορίνου. Τα άρθρα εκείνης της περιόδου σχεδόν όλα δημοσιεύτηκαν σε φοιτητικές εφημερίδες και ασχολούνται με θέματα πολιτισμού. Το όνομά του θα κάνει την εμφάνισή του στον σοσιαλιστικό Τύπο με τη στράτευσή του στο Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και την έναρξη εκείνης της πορείας που θα τον οδηγήσει στο να γίνει όχι μόνον ένας από τους ιδρυτές και τα ηγετικά στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, αλλά και ένας από τους λαμπρότερους εκπροσώπους του ευρωπαϊκού μαρξισμού.
Με την ευκαιρία συμπλήρωσης 80 ετών από το θάνατο του μεγάλου Ιταλού αγωνιστή, δημοσιεύουμε στο παρόν τεύχος των Τετραδίων, για πρώτη φορά μεταφρασμένα στα Ελληνικά, τέσσερα ελάχιστα γνωστά δημοσιογραφικά άρθρα του Αντόνιο Γκράμσι. Επιλέξαμε κείμενα που να μην έχουν θεωρητικό χαρακτήρα και να μην αναφέρονται στη διαμάχη στους κόλπους της ιταλικής Αριστεράς μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, διότι θεωρήσαμε πως είναι πράγματα λίγο ή πολύ γνωστά στον Έλληνα αναγνώστη. Επίσης, αποφύγαμε και τα άρθρα που αφορούσαν άμεσα την πολιτική επικαιρότητα της εποχής, άρα θα ήταν ελάχιστα κατανοητά στον σύγχρονο αναγνώστη.
Επιλέξαμε, με άλλα λόγια, τον λιγότερο γνωστό Γκράμσι, που αρθρογραφεί για κοινωνικά και ηθικά θέματα όπως το σεξ ή «ο χαρακτήρας των Ιταλών». Ένας Γκράμσι λιγότερο στρατευμένος αγωνιστής και περισσότερο οξυδερκής κι αιχμηρός σχολιαστής και κριτικός της χώρας και των συμπατριωτών του. Το πρώτο μάλιστα άρθρο που δημοσιεύεται, μια σημαντική ένδειξη εκτίμησης κι ενδιαφέροντος προς τους φουτουριστές και τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες, δημοσιεύτηκε σε φοιτητικό έντυπο πριν ακόμη την εγγραφή του αρθρογράφου στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, που, σύμφωνα με την επικρατούσα εκδοχή, πραγματοποιήθηκε το Νοέμβριο του 1913.
Αποφασίσαμε να συμπεριλάβουμε στα προς δημοσίευση άρθρα και το Historia Magistra Vitae, που είναι και το μόνο με άμεσα πολιτικό περιεχόμενο. Πρόκειται για μια ειρωνική επισκόπηση της διαδεδομένης χρήσης της ψευδολογίας και της συκοφαντίας από μέρους των «συστημικών» μέσων ενημέρωσης με σκοπό να καταπολεμηθεί η Αριστερά. Το επιλέξαμε διότι μας θυμίζει έντονα τις μαύρες ημέρες που βιώνει το ελληνικό σύστημα πληροφόρησης. Μια ραγδαία ποιοτική και δεοντολογική υποβάθμιση που ξεκίνησε ήδη από τις πρώτες ημέρες της εμφάνισης των ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών, οι οποίοι αναδείχτηκαν πλέον ως θεμελιακό στοιχείο του «μπλοκ εξουσίας»- για να χρησιμοποιήσουμε την γκραμσική ορολογία- στη χώρα μας.
Τα άρθρα παρατίθενται σε χρονολογική σειρά και σημειώνεται στο τέλος η ακριβής ημερομηνία και το έντυπο στο οποίο δημοσιεύτηκαν. Μια πολύ ευρύτερη συλλογή με τα δημοσιογραφικά άρθρα του Αντόνιο Γκράμσι, καθώς και με άλλου είδους κείμενά του σχετικά με τον Τύπο, θα κυκλοφορήσει προσεχώς σε τόμο από τις εκδόσεις «Στοχαστής».
Δημήτρης Δεληολάνης
Οι φουτουριστές
Κάποιοι έφτασαν μάλιστα στο σημείο να αναζητήσουν στο λεξικό λέξεις προκειμένου να παροτρύνουν τους ομοϊδεάτες τους να υπερασπιστούν με το μαχαίρι και το πιστόλι τους θεούς των εστιών τους μετά τη βίαιη ιεροσυλία!Το «κοτέτσι» της ιταλικής διανόησης βρίσκεται σε μεγάλη αναταραχή. Δεν αρκούν οι κραυγές για να ανακουφιστούν από το σκάνδαλο: πολλοί τραβάνε τα μαλλιά τους: Θεέ μου, δεν υπάρχει πια ιερό και όσιο! Κραυγάζουν σε σωστά Ιταλικά: ο κόσμος πάει προς την καταστροφή! Πλησιάζει η δεύτερη χιλιετία που θα σημάνει το τέλος αυτής της άθλιας ανθρωπότητας!
Οι φουτουριστές! Για τους καθώς πρέπει Ιταλούς, οι άνθρωποι αυτοί δεν θα μπορούσαν παρά να είναι κάποιο νούμερο στο καφέ σαντάν, μία ακόμη παράσταση με εκπαιδευμένους ψύλλους στα πανηγύρια. Αλλά ιδού, εμφανίστηκε κάποιος που απειλεί να τους πάρει στα σοβαρά, να τους μελετήσει και να τους κατανοήσει. Είναι ειλικρινά επικίνδυνο, βεβαίως, ναι, είναι επικίνδυνο!
Τι εξαίρετος άνθρωπος που είναι ο Τζοβάνι Παπίνι! Μόνο με μερικές βλασφημίες που εκτόξευσε εναντίον της θεάς Ρώμης[1] έγινε στόχος των διαμαρτυριών και της κοροϊδίας της χυδαίας δημοσιογραφικής αλητείας, η οποία είχε μόλις ενορχηστρώσει με κύμβαλα και σείστρα τις γνωστές φανφάρες για την Τρίπολη.[2]
Ο στόχος του όμως ήταν να προκαλέσει στις συνειδήσεις όσων ακόμη διατηρούν κάποια σπίθα ευφυΐας σε μια κρυφή πτυχή του εγκεφάλου τους κάποια αντίδραση ενάντια στον γενικευμένο εκμαυλισμό.
Εξάλλου, η αναγνώριση ήταν αναπόφευκτη. Στην τωρινή κατάσταση φοβερής ένδειας στην καλλιτεχνική παραγωγή, όποιος εργάζεται υπέρ μιας πίστης ή μιας ιδέας είναι μοιραίο να υπερισχύσει.
Κατά γενική ομολογία, η λογοτεχνία είχε καταντήσει προξενήτρα των εφημερίδων και των μετόχων τους. Κρυμμένη στις εσωτερικές σελίδες, χορηγούμενη σε σταθερές δόσεις σαν φάρμακο, προορίζεται να βοηθήσει τους καλούς αστούς να χωνέψουν στις χοντρές κοιλιές τους ένα πλούσιο γεύμα στους καιρούς της αφθονίας.
Αντιθέτως, ο Παλατσέσκι, ο Γκοβόνι, ο Μπούτσι[3] είναι ό,τι καλύτερο μπορεί να προσφέρει στην ιστορία η σημερινή ποιητική λογοτεχνία: η μαρτυρία που θα αθωώσει ενώπιον των μελλοντικών γενεών όλα εκείνα τα εκατομμύρια ηλιθίων που σπαταλούν χαρτί. Οι τρεις αυτοί θα διαβάζονται ακόμη και όταν τα βιβλία των κάθε λογής Μπενέλι, των Τζούκολι, των Μοσκίνο και των Τουμιάτι θα έχουν αποδείξει τη χρησιμότητά τους στους χασάπηδες για να τυλίγουν λουκάνικα και στις κοκότες της επαρχίας για να μπαλώνουν τα φουστάνια τους.
Οι φουτουριστές δεν είχαν μέχρι τώρα ούτε έναν έξυπνο κριτικό και γι’ αυτό δεν τράβηξαν το ενδιαφέρον. Αν κάποιος δημοσιογραφίσκος, λάτρης του Κρότσε, τους είχε αφιερώσει ένα δυο άρθρα, σήμερα θα ήταν αμέτρητοι εκείνοι που διεκδικούν την ανακάλυψη της Αμερικής.
Δεν συνέβη αυτό όμως. Ο Παπίνι, στα καλά κείμενά του,[4] προσπάθησε μόνο να εντοπίσει τους ηθικούς και ιστορικούς λόγους για τους οποίους οι φουτουριστές αντιμετώπισαν τη δημόσια χλεύη. Ο Πρετσολίνι, ο Τζουζέπε Σαβέριο Γκαργκάνο και άλλοι προσπάθησαν να αποδείξουν ότι οι νεωτερισμοί των φουτουριστών δεν ήταν και τόσο νεωτερικοί. Αλήθεια, μεγάλη αλήθεια, αλλά γιατί δεν μας εξηγούν πώς οι φουτουριστές είναι ταυτόχρονα καλλιτέχνες αλλά και πανηγυρτζήδες;
Η τελευταία εκδήλωση του Μαρινέτι, η οποία στους περισσότερους, ακόμη και σε μερικούς φίλους του, φάνηκε μια σαχλαμάρα, η προτελευταία χορευτική φιγούρα ενός πανέξυπνου φωνακλά, θα έπρεπε από μόνη της να αναδειχτεί ως αντικείμενο περισυλλογής και συζήτησης, αν στα μέρη μας τελικά υπήρχε όλο εκείνο το ενδιαφέρον για τις καλές τέχνες που λέμε ότι υπάρχει. Η εκδήλωση αυτή συνδέεται με τη νέα τάση της σημερινής τέχνης, από τη μουσική έως τη ζωγραφική των κυβιστών. Η Ορχήστρα της Πολιορκίας της Αδριανούπολης[5] είναι μια μορφή γλωσσικής έκφρασης που ανταποκρίνεται πλήρως στις εικαστικές μορφές του Αρντένγκο Σόφιτσι ή του Πάμπλο Πικάσο. Είναι κι αυτή μια αποσύνθεση της εικόνας σε διαφορετικά επίπεδα. Δεν εμφανίζεται στη θολή φαντασία με επιρρήματα ή επίθετα, που αποδεσμεύονται ανάλαφρα στους συμπλεκτικούς συνδέσμους και στις προτάσεις, αλλά σαν μια αλληλουχία ή μια παράλληλη ή τεμνόμενη σειρά με επίπεδα ουσιαστικά, με καλά προσδιορισμένα όρια: θα φανεί αν ο Μαρινέτι έδωσε πραγματικά καλλιτεχνική ζωή σε αυτή τη δική του μορφή έκφρασης. Αλλά εκείνοι που πήραν στα σοβαρά την επανάσταση του Σεμ Μπενέλι[6] στην τεχνική του ενδεκασύλλαβου δεν δικαιούνται να χλευάζουν χαιρέκακα την πρόζα του φουτουριστή.
Ξεκίνησαν ήδη οι προετοιμασίες για αντίσταση, αλλά να μπορούσαν -αλίμονο- όλοι αυτοί οι φουκαράδες να χρησιμοποιήσουν το μαχαίρι και το πιστόλι!
Δυστυχώς, όπως λέει ο Παπίνι, από τη Ρώμη ξεκίνησαν οι αετοί για να κατακτήσουν τον κόσμο κι απέμειναν να φρουρούν την πόλη οι χήνες. Τώρα πια το πλατάγισμα της χήνας δεν λαμβάνεται σοβαρά υπόψη. Μόλις ανακαλύφθηκε το παιχνιδάκι, αμέσως έγινε κομμάτια. Και τα μαχαίρια και τα πιστόλια στην πορεία κατέληξαν σε μια επίκληση της Βίβλου: ο Θεός τους έκανε να διαπνέονται από πνεύμα σύγχυσης! Ο πόλεμος είναι άνισος. Η ρευστή ομάδα των νεορομαντικών αρκείται στη δεκαπενθήμερη δημοσίευση μιας νέας εικόνας του Αγίου Γεωργίου που λογχίζει τον δράκο[7]. Ο δράκος όμως λαβώνεται μόνο στο χαρτί: κι εκείνη η ρευστή ζελατίνη διαλύεται στον ήλιο και γίνεται ξανά σούπα με λαζάνια, κληρονομιά τρανών προγόνων. Η τέχνη είναι μια Αντζέλικα[8] υπερβολικά άγουρη για νεφρά που εξουθενώθηκαν σε φιλιά στα καφασωτά του εξομολογητηρίου. Και οι άρτι αφιχθέντες, με όλη την αυθάδεια, με όλον τον όγκο των μυών τους, διαθέτουν τεράστια ζωτικότητα και δύσκολα θα υποχωρήσουν στους ψιθύρους και τα φληναφήματα που παράγουν διάφορες παρεούλες.
Δημοσιεύτηκε στο Corriere Universitario στις 20 Μαΐου 1913
Εν Αρχή ην το σεξ…
Εν αρχή ην ο Λόγος. Όχι, εν αρχή ην το σεξ. Ενώπιον συγκεκριμένων εκδηλώσεων του κοινού πνεύματος, εσείς, που έχετε λογικές αναγκαιότητες, παραμένετε αρχικά σαστισμένοι. Όταν λαμβάνετε κάποιο γεγονός ως δεδομένο, αναμένετε ένα άλλο που να αποτελεί το λογικό του επακόλουθο. Διαπιστώνετε αντιθέτως πως αυτό δεν συμβαίνει και πως συμβαίνουν στη θέση του άλλα, καθόλου λογικά, γεγονότα. Διαπιστώνετε πως μπαίνουν στο παιχνίδι καινούργιες δυνάμεις: στοιχειώδεις, ενστικτώδεις, που ξεφεύγουν από την καταμέτρηση των πιθανοτήτων.
Πηγαίνετε να δείτε τις παραστάσεις της Μπορέλι. Τα αφτιά σας ακόμη βουΐζουν από τα εκθειαστικά σχόλια για την Μπορέλι, από τις κριτικές για την τολμηρή κομψότητα της Μπορέλι, για τη μεγάλη δραματική ένταση της Μπορέλι. Πηγαίνετε να δείτε μια ταινία της Μπορέλι. Η τύχη, φέρ’ ειπείν, σας επιφυλάσσει το προνόμιο να μην πέσετε στην παγίδα που ανεπαίσθητα σας έχουν στήσει: παραμένετε διαυγείς και σώφρονες και παρατηρείτε τι συμβαίνει. Παρατηρείτε. Εκπλήσσεστε. Σας φαίνεται απίστευτο. Ύστερα σηκώνετε αδιάφορα τους ώμους σας και θυμάστε πως κάποιος τη φράση Εν αρχή ην ο Λόγος την αντικατέστησε με το Εν αρχή ην το σεξ.
Ας εξηγηθούμε: το σεξ ως πνευματικό σθένος, ως καθαρότητα, όχι ως χυδαία ζωώδης εκδήλωση. Κι όμως, πρέπει να εξετάσουμε την περίπτωση της Μπορέλι ως περίπτωση σεξουαλική. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να την κατανοήσουμε, να την εξηγήσουμε και για να απαλλαγούμε από αυτήν. Δεν εννοώ πως η περίπτωση της Μπορέλι είναι τόσο επικίνδυνη που να απαιτεί το περιβόητο νυστέρι. Εντούτοις, είναι μια περίπτωση δυσάρεστη. Και να ανοίξουμε τα μάτια ορισμένων ενδέχεται να αποδειχτεί χρήσιμο στη δημιουργία μιας τελειότερης ανθρωπότητας.
Ο Δάντης έθεσε το θέμα της σεξουαλικότητας με πολύ υψηλούς όρους. Στο επεισόδιο της Φραγκίσκας του Ρίμινι, λέει πως η υψηλότερη μορφή σεξουαλικότητας είναι εκείνη όπου ο έρωτας είναι απαραίτητος και αναπόφευκτος.[9] Υπάρχουν δυο μισά ενός συνόλου: αναζητούν το ένα το άλλο και όταν το βρίσκουν συγχέονται και γίνονται ένα.
Τώρα όμως συμβαίνει το εξής: υπάρχουν μισά που αντί για ένα άλλο μισό έχουν δύο και τρία. Κάποια από αυτά τα μισά ενδέχεται να έχουν ως άλλο μισό όλους τους άνδρες. Το σεξουαλικό στοιχείο έχει τόσο πολύ καλύψει όλες τις άλλες ιδιότητες, όλες τις άλλες πιθανότητες, που μετατρέπεται σε κάποιας μορφής γοητευτική μαγεία. Όλοι οι άνδρες βρίσκουν κάποιο συμπληρωματικό στοιχείο που τους λείπει και μαγεύονται. Είναι κάτι σαν ορφικό μυστήριο που τελείται υποσυνείδητα. Ο Ορφέας με τον ήχο της λύρας του γοήτευε και τα φυτά και τα ζώα: ο μύθος συμβολίζει την αποκορύφωση της πλήρους μουσικής γοητείας, ως δύναμης ικανής να ασκήσει έλξη σε ο,τιδήποτε έχει ευαισθησία στον μουσικό ήχο.
Το φαινόμενο αυτό οδήγησε και σε λογοτεχνικές δημιουργίες. Ο Γκυ Ντε Μωπασάν έγραψε ένα ποιηματάκι όπου μια γυναίκα, το «σεξ», προσελκύει όλα τα ζωντανά όντα, τα οποία την ακολουθούν ασυναίσθητα, σαν να ακολουθούσαν έναν άγιο ή έναν απόστολο, από εκείνους που κατάφεραν να βρουν λόγια τόσο απλά αλλά τόσο ισχυρά ώστε να συγκλονίζουν τα βάθη της ψυχής.
Με τις πρέπουσες διαφοροποιήσεις, αυτό ακριβώς συμβαίνει με την ηθοποιό Λίντια Μπορέλι. Η γυναίκα αυτή αποτελεί κομμάτι της προϊστορικής, αρχέγονης ανθρωπότητας. Λένε πως τη θαυμάζουν για την τέχνη της. Ψευδές. Κανείς δεν μπορεί να μας εξηγήσει σε τι συνίσταται η τέχνη της, διότι απλώς δεν υπάρχει. Η Μπορέλι δεν είναι σε θέση να υποδυθεί κανένα ον που να μην είναι η ίδια. Απλώς απαγγέλλει τις ατάκες, δεν υποκρίνεται. Γι’ αυτό επιλέγει έργα σε στίχους και προτιμά τον Σεμ Μπενέλι, που γράφει ακολουθώντας τη μουσικότητα των λέξεων και όχι τη σημασία τους. Γι’ αυτό τον λόγο επίσης η Μπορέλι είναι η κατεξοχήν καλλιτέχνις του κινηματογράφου, όπου η γλώσσα είναι το ανθρώπινο σώμα και η συνεχής κίνησή του.
Το σεξουαλικό στοιχείο βρήκε στη σύγχρονη σκηνή τη δυνατότητα να συναντηθεί με το κοινό. Κι έτσι λήστεψε τη λογική του. Η περίπτωση της Μπορέλι μπορεί να είναι κολακευτική για την ίδια, αλλά σίγουρα δεν είναι παρήγορη για όσους παρασύρθηκαν. Η ανθρωπότητα δούλεψε σκληρά προκειμένου να περιορίσει το σεξουαλικό στοιχείο στις πραγματικές του διαστάσεις. Να το αφήσουμε ξανά να διασταλεί σε βάρος της ευφυΐας δεν θα σηματοδοτήσει βεβαίως πνευματική ανύψωση αλλά επιστροφή στην κατάσταση του κτήνους.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του Σοσιαλιστικού Κόμματος Avanti! στις 16 Φεβρουαρίου 1917
Historia magistra vitae
Στο τέλος μας είχαν σχεδόν πείσει για τη σοβαρότητα και την ακρίβεια των ιστορικών. Τόσοι τόμοι, τόσα δοκίμια και άρθρα, τόσο σχολαστική και υπομονετική μελέτη των πιο μακρινών και πιο ασήμαντων γεγονότων, δεν μπορούσαν παρά να μας κάνουν θετική εντύπωση. Έτσι, ενώπιον μιας ατέλειωτης σειράς τόμων που μας περιγράφουν με κάθε λεπτομέρεια τις διάφορες φάσεις μιας μάχης μεταξύ Καρχηδονίων και Ρωμαίων, μιας εκλογικής αναμέτρησης των αρχαίων Ελλήνων, ή τους ομοφυλόφιλους έρωτες ενός κάποιου αυτοκράτορα, το πρόσωπο των μη μυημένων στην επιστήμη αυτή έπαιρνε μια έκφραση μεγάλης έκπληξης και πιστεύαμε, πιστεύαμε με όλη μας την καρδιά.
Αλίμονο όμως, τη σημερινή ιστορία τη γράφουν οι εφημερίδες και οι δημοσιογράφοι κατέστησαν ευτελές και το επάγγελμα των ιστορικών. Σε μιαν άλλη ιστορική περίοδο, με μεγαλύτερη ηρεμία και χωρίς να μας πιέζει η αγχώδης αλληλουχία γεγονότων, θα μπορούσαμε να κοιτάξουμε την ιστορία που τώρα βιώνουμε και να μειδιάσουμε: τι εξαιρετικό θέμα μας προσφέρεται ώστε να επαινέσουμε το ψεύδος! Αλλά και τι τρομερή απόδειξη του γεγονότος πως αδυνατούμε να γνωρίσουμε την πραγματική αλήθεια ακόμη και όταν αφορά τα πιο γνωστά και τα πιο κοντινά σε μας γεγονότα! Η τεκμηριωμένη ιστορία της εποχής μας στην πραγματικότητα δεν έχει μεγαλύτερη αξιοπιστία από τους θρύλους και τη μυθολογία που οι αρχαίοι λαοί, οι οποίοι δεν γνώριζαν τη γραφή, δεν είχαν βιβλιοθήκες και αγνοούσαν τη σύγχρονη κριτική και θετική μέθοδο, διαιώνιζαν από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά.
Πριν από δυο ημέρες μια εφημερίδα του Τορίνου ανήγγειλε με κάθε σοβαρότητα πως «οι Αυστριακοί υποχωρούν τόσο γρήγορα που ούτε το ρωσικό ιππικό δεν μπορεί να τους προφτάσει». Και είναι χθεσινή η φαντασμαγορική ιστορία του Ίσα Μπορλετίναζ, ενός Αλβανού λήσταρχου τον οποίο μέσα σε δυο ή τρείς μήνες η «La Stampa «κατάφερε να κινητοποιήσει στο πλάι των Τούρκων κι εναντίον των Σέρβων, με το μέρος του ενός κι εναντίον του άλλου και που, αφού τον ανέφερε νεκρό κι ύστερα τον ανάστησε, τον έστειλε πάλι στο μέτωπο στο πλάι των Ελλήνων κι εναντίον των Σέρβων.
Στους δημοσιογράφους ανταποκρίνονται επαξίως και οι συγγραφείς βιβλίων. Στο L’Italie en Guerre, που δημοσίευσε αυτές τις μέρες ο Ανρί Σαριώ σε σειρά επιστημονικής φιλοσοφίας του παρισινού οίκου Flammarion (με διαβεβαιώνουν πως και ο συγγραφέας και ο εκδότης θεωρούνται στη Γαλλία σοβαροί), διάβασα πολύ χαριτωμένες ιστοριούλες με θέμα τους Ιταλούς σοσιαλιστές και τη στάση μας.
Εννοείται πως η ιστορία της περιόδου που προηγείται της εισόδου της Ιταλίας στον πόλεμο, οι Ημέρες του Μαΐου,[10] η ανάλυση των διαφόρων τάσεων και της στάσης των πολιτικών κομμάτων, παρατίθενται με το γνωστό μεροληπτικό και ηλίθιο τρόπο. Κάποιες λεπτομέρειες όμως είναι απλώς γελοίες: ο Τουράτι[11] φέρεται να ρώτησε τους συντρόφους του στη Διεύθυνση του κόμματος: «Πόσο σας πλήρωσαν ο Κάιζερ και ο Φραγκίσκος Ιωσήφ;»
Επίσης, «ο σοσιαλιστής Σίντεκουμ[12] έφτασε στη Ρώμη με τις τσέπες γεμάτες και την πρόθεση να κάνει γενναιόδωρα δώρα». Διαβάζουμε πως «ο σεχταρισμός του Κλάουντιο Τρέβες[13] έχει προκαλέσει την αγανάκτηση ακόμη και των ουδετερόφιλων σοσιαλιστών».
Ιδιαίτερη η επιμονή όμως στα γερμανικά μάρκα: «Το Σοσιαλιστικό Κόμμα αρνήθηκε τις 200.000 λιρέτες (του Γκρόιλιχ)[14] – και αυτό είναι προς τιμήν του- αλλά όλοι στην Ιταλία είναι πεπεισμένοι πως κάποιοι δεν απέρριψαν καθόλου αυτό το μάννα εκ Γερμανίας». Αναφέρονται επίσης γεγονότα και ονόματα: ένας συνεργάτης της Correspondent διηγήθηκε τα εξής: «Εδώ και πολύ καιρό πολλές εργατικές οργανώσεις επαναστατικού προσανατολισμού υποστηρίζονται οικονομικά από τα ισχυρά σοσιαλιστικά συνδικάτα της Γερμανίας. Αυτό αφορά κυρίως τις Ομοσπονδίες των οικοδόμων και των μεταλλουργών, οι γραμματείς των οποίων εισπράττουν σημαντικές χορηγίες από χώρα βόρεια του Ρήνου». Ω κύριοι Μπουότσι, Κολομπίνο και Κουαλίνο! Και επαναστάτες και πληρωμένοι από τους Γερμανούς! Πραγματικά άλλοι άνθρωποι![15]
Το βιβλίο παραθέτει κι ένα απόσπασμα από τη δική μας εφημερίδα Il Grido del Popolo, από άρθρο που μνημονεύει τον σύντροφο Μαρκέτι, ο οποίος σκοτώθηκε στον πόλεμο. Αλλά ο καλός μας συγγραφέας κάπως μπερδεύτηκε: το άρθρο έγραφε: «Έφυγε με τη δική του πίστη». Μεταφράστηκε: «Ιl était parti avec foi».
Και στη συνέχεια: «Ο δικηγόρος Καλντάρα, ο σοσιαλιστής Δήμαρχος του Μιλάνου, ανακοίνωσε πως συμφωνεί με τον Μουσολίνι».
Επίσης: «Στην Ρώμη, η Σοσιαλιστική Ένωση συμφώνησε με τον Μουσολίνι».
Έτσι γράφεται, σήμερα, η ιστορία. Η οποία, όπως μας διδάσκουν ο Κικέρων και η πειραματική παιδαγωγική, είναι «δασκάλα ζωής».
Δημοσιεύτηκε στην σοσιαλιστική εφημερίδα του Τορίνου Sotto la Mole, στις 24 Ιουνίου 2016
Ιταλικοί χαρακτήρες
Η υποκρισία που χαρακτηρίζει τους Ιταλούς σχετίζεται απόλυτα με την έλλειψη ελευθερίας. Κατά βάθος, είναι μια μορφή αντίστασης. Η υποκρισία στις σχέσεις του ατόμου με την κοινότητα αποτελεί επακόλουθο των πατρικών αστυνομικών κυβερνήσεων που προϋπήρχαν και συνέχισαν να υπάρχουν μετά την ενοποίηση του Βασιλείου της Ιταλίας. Η υποκρισία στις σχέσεις μεταξύ ατόμων είναι προϊόν της ιησουϊτικής διαπαιδαγώγησης που διδασκόταν κι εξακολουθεί να διδάσκεται στα σχολεία και στις οικογένειες και που αναδύεται αυθόρμητα στην καθημερινή εμπειρία.Μια από τις πιο εμφανείς κι επιδεικτικές όψεις του ιταλικού χαρακτήρα είναι η υποκρισία. Υποκρισία που χαρακτηρίζει όλες τις πτυχές της ζωής: την οικογένεια, την πολιτική, τις επαγγελματικές δοσοληψίες. Η αμοιβαία δυσπιστία, η υφέρπουσα υποψία προδοσίας, διαβρώνουν στη χώρα μας κάθε μορφής σχέσεις: ανάμεσα σε δυο άτομα κι ανάμεσα στο άτομο και την κοινότητα.
Προκειμένου να αποβάλουν αυτό το αχρείο στίγμα από τον χαρακτήρα τους, οι Ιταλοί χρειάζονται ελευθερία, ελευθερία δίχως όρια. Χρειάζονται περισσότερες διαβεβαιώσεις σε ό,τι αφορά την ανεξαρτησία της ηθικής κρίσης τους και σε ό,τι αφορά τη σωματική τους ακεραιότητα και ασφάλεια. Το πρόβλημα της ελευθερίας- πολιτικής, θρησκευτικής, συνειδήσεως, έκφρασης, εκδήλωσης- στην Ιταλία είναι πιο ζωντανό και πιεστικό σε σχέση με όλες τις άλλες χώρες. Σίγουρα πιο πολύ από τη Ρωσία και τη Γερμανία, όπου, αν φαινομενικά ισχύει λιγότερη ελευθερία απ’ ό,τι στην Ιταλία, εντούτοις ο άνθρωπος, με αυτή την ιδιότητά του, ως ηθικός χαρακτήρας, είναι ελεύθερος, διότι δεν είναι σκλάβος του ίδιου του εαυτού του, δεν είναι σκλάβος της παράδοσης που δημιούργησαν οι Ιησουίτες και οι Βουρβόνοι.
Ένας από τους τρόπους με τους οποίους εκφράζεται αυτή η υποκρισία (δηλαδή η έλλειψη ηθικού θάρρους) είναι η ανώνυμη επιστολή. Στην Ιταλία η ανώνυμη επιστολή αποτελεί πραγματικό θεσμό. Στην τελευταία περίοδο πολύ μελάνι ξοδεύτηκε ώστε να καταπολεμηθεί η θλιβερή συνήθεια της ανώνυμης επιστολής. Ακόμη και ο επιφανής στρατηγός Λουΐτζι Καντόρνα που αναδείχτηκε, ελέω Θεού, ως πνευματικός καθοδηγητής των ιταλικών συνειδήσεων, συνέταξε άρθρο (κατά τα άλλα πολύ καλό) εναντίον της ανώνυμης επιστολής.[16] Όλα μάταια. Η βουρβονική νοοτροπία λεηλατεί τις συνειδήσεις. Η αστυνομική αντίληψη των κοινωνικών σχέσεων σκοτώνει κάθε προσπάθεια ηθικής χειραφέτησης.
Ένας ελεύθερος πολίτης γίνεται θεατής αηδιαστικών σκηνών κτηνωδίας. Κάποιοι αξιωματούχοι, καταχρώμενοι της ανεξέλεγκτης εξουσίας τους, παίρνουν την ελευθερία να συμπεριφερθούν προς τις γυναίκες υπαλλήλους τους, σαν να είναι Δον Ροντρίγκο για κλάματα.[17] Στη θέση των συνηθισμένων σχέσεων μεταξύ προϊσταμένων και υπαλλήλων, έχουμε εδώ τις πιο χυδαίες φραστικές εκφράσεις και χειρονομίες. Ο ελεύθερος πολίτης αγανακτεί. Θεωρεί πως είναι καθήκον του να επέμβει και να προσπαθήσει να σταματήσει το σκάνδαλο. Ο ελεύθερος πολίτης είναι σύγχρονος άνθρωπος, απελευθερωμένος από τα δεσμά της ιταλικής υποκρισίας. Γνωρίζει πως θεωρητικώς υπάρχει ένας θεσμός που ασκεί έλεγχο. Γράφει μια επιστολή, την υπογράφει φαρδιά πλατιά, με τρόπο ευδιάκριτο, καταγγέλλει τα γεγονότα με απόλυτη βεβαιότητα και χωρίς ίχνος αμφιβολίας. Θεωρεί πως έκανε το καθήκον του ως πολίτης και ως άνθρωπος. Ο θεσμός ελέγχου παίρνει μέτρα: επαληθεύει τα συμβάντα και λαμβάνει πειθαρχικά μέτρα εναντίον των ερωτύλων.
Αλλά ο θεσμός ελέγχου αποτελείται από Ιταλούς: τα μέτρα που λαμβάνουν χαρακτηρίζονται από νοοτροπία αστυνομική και ιησουίτικη. Ο ελεύθερος πολίτης, που έκανε το καθήκον του χάνει τη δουλειά του, ασκείται εναντίον του μήνυση και φυλακίζεται.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο η αστυνομική και ιησουίτικη νοοτροπία επιβραβεύει εκείνους τους πολίτες που ακολουθούν τον ευθύγραμμο δρόμο της ειλικρίνειας και της ευθύτητας και που αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους. Τους διαλύει χωρίς δισταγμό.
[ακολουθούν δέκα και μισή αράδες που διαγράφηκαν από τη λογοκρισία]
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Avanti! στις 5 Μαρτίου 2017
Μετάφραση: Δημήτρης Δεληολάνης
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Αναφέρεται στην παθιασμένη ομιλία που εκφώνησε ο συγγραφέας Παπίνι με θέμα τη Ρώμη σε θυελλώδη φουτουριστική εκδήλωση στο θέατρο Κοστάντσι της Ρώμης στις 21 Φεβρουαρίου 1913.
[2] Αναφέρεται στην υποστήριξη του ιταλικού Τύπου στις αποικιοκρατικές επιχειρήσεις της Ιταλίας στη Λιβύη.
[3] Κορυφαίοι φουτουριστές ποιητές, τους οποίους τιμά ο Τομάζο Μαρινέτι στο μανιφέστο του Να σκοτώσουμε το σεληνόφως του 1909.
[4] Κείμενα υποστήριξης του φουτουριστικού κινήματος που αργότερα, το 1914, ο Παπίνι συγκέντρωσε και δημοσίευσε με τίτλο Η εμπειρία του φουτουρισμού.
[5] Μία από τις πιο γνωστές ποιητικές και μουσικές εκδηλώσεις του Μαρινέτι, ο οποίος απήγγειλε το ποίημα «Zang tumb tumb», αναπαράγοντας τους θορύβους της πολιορκίας της Αδριανούπολης από τους Τούρκους. Στο Διαδίκτυο η απαγγελία με τη φωνή του ποιητή βρίσκεται στο http://www.fareletteratura.it/2012/02/21/video-marinetti-legge-zang-tumb-tumb/
[6] Ποιητής και θεατρικός συγγραφέας της σχολής του Γκαμπριέλε Ντ’Ανούντσιο. Σε αντιπαράθεση με τον Παπίνι, αρχικά στενός φίλος του Μαρινέτι αλλά γρήγορα οι σχέσεις τους διερράγησαν.
[7] Το περιοδικό San Giorgio. Giornale dei nuovi romantici κυκλοφόρησε από τον Δεκέμβριο 1912 έως τον Ιούλιο 1913.
[8] Πρωταγωνίστρια του επικού έργου Μαινόμενος Ορλάνδος του Λουντοβίκο Αριόστο, που δημοσιεύτηκε το 1516 στη Φεράρα. Η Αντζέλικα είναι η κόρη του βασιλιά του Κατάι, την καρδιά της οποίας διεκδικούν πολλοί Ευρωπαίοι ιππότες.
[9] Η σύγχρονη του Δάντη Φραγκίσκα του Ρίµινι (1255-περ. 1285), θυγατέρα του Γουίδο των Πολέντα, άρχοντα της Ραβέννας, παντρεύτηκε για πολιτικούς λόγους τον άρχοντα του Ρίµινι Ιωάννη Μαλατέστα (τον γνωστό και µε το προσωνύµιο “Ιωάννης ο Χωλός”), αλλά ερωτεύτηκε τον αδελφό του Πάολο (τον γνωστό και ως “Πάολο ο Ωραίος”), επίσης παντρεμένο, µε τον οποίο σύναψε παράνομη ερωτική σχέση, μέχρι που ο Ιωάννης τους ανακάλυψε και τους σκότωσε. Ο Δάντης αφηγείται την ιστορία στη Θεία Κωμωδία, στον δεύτερο κύκλο της Κολάσεως.
[10] Τον Μάιο του 2015 αποκορυφώθηκε η αντιπαράθεση μεταξύ οπαδών της ουδετερότητας κι εκείνων της συμμετοχής στον πόλεμο με το μέρος της Αντάντ, παρ’ όλες τις προηγούμενες συμμαχίες της Ιταλίας με τις κεντροευρωπαϊκές αυτοκρατορίες. Η μαζική κινητοποίηση των φιλοπόλεμων και η πίεση μεγάλης μερίδας του Τύπου προκάλεσαν την πτώση της ουδετερόφιλης κυβέρνησης Τζολίτι και την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα, με την εξαίρεση του Μπενίτο Μουσολίνι, ήταν σταθερά υπέρ της ουδετερότητας και αυτό εξηγεί και τα σχόλια περί χρηματισμού που παραθέτει ο Γκράμσι στη συνέχεια του άρθρου.
[11] Ο Φιλίπο Τουράτι υπήρξε ένας από τους ιδρυτές του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος το 1892. Όταν γράφτηκε το άρθρο, ο Τουράτι ήταν επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματος και κύριος εκπρόσωπος του ουδετερόφιλου ρεύματος που συγκρούστηκε με τον Μουσολίνι.
[12] Άλμπερτ Σίντεκουμ, ηγετικό στέλεχος της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, μετέπειτα υπουργός Οικονομικών.
[13] Σοσιαλιστής βουλευτής και δημοσιογράφος. Η διαμάχη του με τον Μουσολίνι το 1915 για το θέμα του πολέμου κατέληξε σε μονομαχία που άφησε εποχή.
[14] Χέρμαν Γκρόιλιχ, Ελβετός σοσιαλδημοκράτης, κορυφαίο στέλεχος της Δεύτερης Διεθνούς.
[15] Ο σαρκασμός του Γκράμσι οφείλεται στο γεγονός πως οι αναφερόμενοι σοσιαλιστές συνδικαλιστές ήταν πασίγνωστα στελέχη της ρεφορμιστικής πτέρυγας του κόμματος.
[16] Ως Αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων ο Καντόρνα υπήρξε υπεύθυνος της μεγάλης ήττας των ιταλικών στρατευμάτων στο Καπορέτο τον Οκτώβριο του 1917. Όταν ο Γκράμσι έγραψε το άρθρο ήταν το σύμβολο του τυφλού αυταρχικού μιλιταρισμού, μετά την ήττα έγινε συνώνυμο του ανίκανου αξιωματικού.
[17] Ο Don Rodrigo είναι ο αντιπαθητικός ήρωας του δημοφιλέστατου μυθιστορήματος Οι Λογοδοσμένοι του Αλεσάντρο Μαντσόνι. Είναι ο ισχυρός ευγενής που εμποδίζει τον γάμο των δύο ταπεινών πρωταγωνιστών του μυθιστορήματος.
πίσω στα περιεχόμενα: