Ο Μπέπε Γκρίλο και η κατίσχυση του «ψηφιακού λαϊκισμού»
Το Κίνημα 5 Αστέρων γεννήθηκε επισήμως στις 9 Σεπτεμβρίου 2009 σε συμβολαιογραφικό γραφείο του Μιλάνου. Την ιδρυτική του πράξη υπέγραψαν ο Μπέπε Γκρίλο και ο επιχειρηματίας Τζαν Ρομπέρτο Καζαλέτζο, ενώ ιδιοκτήτης του συμβόλου και «πρόεδρος» του Κινήματος ορίστηκε να είναι ο Γκρίλο.
Η ουσιαστική γέννηση του Κινήματος όμως είχε συντελεστεί πριν από πολλά χρόνια. Για να γίνει κατανοητή η πορεία αυτής της αργής διαδικασίας, οφείλουμε να ξεκινήσουμε από μια σύντομη περιγραφή της προσωπικότητας του «προέδρου», ιδρυτή και χαρισματικού ηγέτη του Κ5Α.
Ο Γκρίλο ήταν διάσημος τηλεοπτικός κωμικός καθ’ όλη τη δεκαετία του ’80. Έγινε ακόμη πιο γνωστός όμως όταν η ιταλική δημόσια τηλεόραση σταμάτησε απότομα να συνεργάζεται μαζί του κατόπιν σχετικού αιτήματος του τότε σοσιαλιστή πρωθυπουργού Μπετίνο Κράξι. Στις 15 Νοεμβρίου 1986, συμμετέχοντας σε κυριακάτικη τηλεπιθεώρηση, ο Γκρίλο απήγγειλε σε ζωντανή μετάδοση τον εξής κωμικό του μονόλογο: «Δείπνο στην Κίνα. Ήταν εκεί όλοι οι σοσιαλιστές της ιταλικής αντιπροσωπίας. Τότε ο Μαρτέλι [το δεξί χέρι του Κράξι Σ.τ.Σ] γύρισε προς τον Κράξι και τον ρώτησε: Δε μου λες, εδώ είναι ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι και είναι όλοι τους σοσιαλιστές; Ναι, του απάντησε ο Κράξι, γιατί ρωτάς; Και ο Μαρτέλι: Μα αν είναι όλοι τους σοσιαλιστές, από ποιον κλέβουν;»
Οι βιογράφοι θεωρούν πως αυτό είναι το περιστατικό που μετέτρεψε τον Γκρίλο σε στρατευμένο κωμικό με προτίμηση στην πολιτική σάτιρα και την καταγγελία. Ο ίδιος έχει αναφέρει ότι επηρεάστηκε και από την περίπτωση του Γάλλου συναδέλφου του Κολύς, που ακριβώς εκείνη την περίοδο είχε βάλει υποψηφιότητα για τη γαλλική Προεδρία. Όπως είναι γνωστό, η περιπέτεια του Κολύς είχε δραματικό τέλος, αφού, μετά από αναρίθμητες απειλές και δικαστικές διώξεις, ο πιο στενός συνεργάτης του βρέθηκε δολοφονημένος. Ο κωμικός απέσυρε την υποψηφιότητά του και ζήτησε από τους οπαδούς του να ψηφίσουν τον σοσιαλιστή Μιτεράν.
Μετά την εκδίωξή του από τη RAI ο Γκρίλο συνέχισε την καλλιτεχνική του δραστηριότητα σε θέατρα και, πιο συχνά, σε μεγάλα αθλητικά κέντρα. Το περιεχόμενο των παραστάσεών του, που κατά κανόνα έως και σήμερα έχουν τη μορφή του κωμικού μονόλογου, έγινε πιο πολιτικοποιημένο και καταγγελτικό. Τα αγαπημένα του θέματα θα αποτελέσουν αργότερα τον άξονα του προγράμματος του Κινήματος 5 Αστέρων: το νερό ως κοινό αγαθό, η υπεράσπιση του περιβάλλοντος, η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, η κοινωνική και τεχνολογική πρόοδος και ο συντηρητισμός της ιταλικής πολιτικής, αποτελούμενης από «ζόμπι».
Στα τέλη του 1993 ο Γκρίλο απηύθυνε έκκληση στο κοινό του να στείλει μια καρτ ποστάλ στον πρόεδρο της (δημόσιας τότε) τηλεφωνικής εταιρείας προκειμένου να του ζητήσει να απαγορευτούν οι αριθμοί με χρέωση. Δεν έγινε ποτέ γνωστός ο ακριβής αριθμός των καρτ ποστάλ που ταχυδρομήθηκαν αλλά μόλις λίγες μέρες αργότερα, η εταιρεία ανήγγειλε πως από το νέο έτος θα δημιουργούσε υπηρεσία που θα επέτρεπε σε όποιον το ζητούσε να απενεργοποιήσει τους αριθμούς με χρέωση από το τηλέφωνό του.
Αργότερα, ο Γκρίλο επέστρεψε στην TV, όχι βεβαίως τη δημόσια αλλά ένα συνδρομητικό κανάλι ιδιοκτησίας του Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Αγαπημένο του θέμα τότε ήταν οι αμερικανικοί πόλεμοι στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, καθώς και η υποτελής στάση των ιταλικών κυβερνήσεων. Δεν ήταν φειδωλός όμως σε επιθέσεις κι εναντίον του Μπερλουσκόνι, τον οποίο γρήγορα βάπτισε «ψυχονάνο».
Η μεγάλη επιτυχία του Γκρίλο ήταν η εκστρατεία του εναντίον των τραπεζών με την ευκαιρία της χρεοκοπίας της ιταλικής πολυεθνικής Parmalat το 2003. Παρ’ όλο που η δυσχερής κατάσταση του Ομίλου ήταν γνωστή από χρόνια, οι ιταλικές τράπεζες εξακολουθούσαν να διοχετεύουν μετοχές της στους αποταμιευτές, τόσο μέσω αμοιβαίων όσο και με απευθείας επενδύσεις. Ο Γκρίλο ήταν ο μόνος που από χρόνια προειδοποιούσε το κοινό του πως η Parmalat έπλεε σε πολύ επικίνδυνα ύδατα, καθώς είχε συμμετάσχει ο ίδιος σε συνελεύσεις των μετόχων και είχε μελετήσει με προσοχή τα σκοτεινά σημεία του ισολογισμού του Ομίλου.
Το 2004 ο κωμικός αποφάσισε να κάνει το μεγάλο άλμα προς το Διαδίκτυο. Προκειμένου να ανοίξει ένα δικό του blog, ο Γκρίλο τηλεφώνησε στον επιχειρηματία Τζαν Ρομπέρτο Καζαλέτζο, επικεφαλής της εταιρείας Casaleggio Associati του Μιλάνου, ειδικευμένη στη δημιουργία και συντήρηση ιστοσελίδων. Ο Γκρίλο είχε διαβάσει ένα βιβλίο του Καζαλέτζο και είχε εντυπωσιαστεί από τις ιδέες και τις εκτιμήσεις του επιχειρηματία. Ο Καζαλέτζο δεν είχε ποτέ ασχοληθεί με την πολιτική, εκτός από μια υποψηφιότητα στο χωριό της Λομβαρδίας όπου γεννήθηκε, στις δημοτικές εκλογές του 2004 σε τοπική λίστα. Αργότερα, κάποια ιταλικά μέσα ενημέρωσης ανέφεραν πως η λίστα αυτή επρόσκειτο στο Forza Italia του Μπερλουσκόνι, αλλά ο Καζαλέτζο το διέψευσε.
Το 2005 γεννήθηκε η ιστοσελίδα www.beppegrillo.it, ένα blog που δεν είχε πια τίποτα το κωμικό, αλλά αποτελεί το κύριο βήμα της, ευθέως πλέον, πολιτικής παρέμβασης του Γκρίλο (αλλά και του Καζαλέτζο) στα πολιτικά και οικονομικά δρώμενα της χώρας. Σε ό,τι αφορά τις εξελίξεις στο τραπεζικό και χρηματοπιστωτικό κατεστημένο της χώρας, ο Γκρίλο εξακολουθεί να εφαρμόζει την πετυχημένη συνταγή της περίπτωσης Parmalat, αποκαλύπτοντας κι εξηγώντας τις, κατά κανόνα σκανδαλώδεις, κινήσεις στον τομέα αυτό. Οι καταγγελίες του Γκρίλο καλύπτουν ένα τομέα με τον οποίο κανένα παραδοσιακό μέσο ενημέρωσης δεν τολμά να ασχοληθεί, παρ’ όλα τα συνεχή σκάνδαλα που πλήττουν τις τράπεζες της χώρας[1].
Ένα δεύτερο θέμα που πρόβαλε ιδιαίτερα η ιστοσελίδα εκείνη την περίοδο ήταν εκείνο των ελαστικών μορφών εργασίας, δημοσιεύοντας συγκεκριμένες κι επώνυμες ιστορίες, που αργότερα συγκεντρώθηκαν στο δωρεάν ebook με τίτλο Οι σύγχρονοι σκλάβοι.
Η ιστοσελίδα είχε ευθύς εξαρχής μεγάλη επιτυχία, με 200 χιλιάδες επισκέψεις καθημερινώς και άνω των χιλίων σχολίων σε κάθε post. Γρήγορα αναδείχτηκε ως η πρώτη σε επισκεψιμότητα ιστοσελίδα στην ιταλική γλώσσα, ενώ το 2008 η βρετανική εφημερίδα The Observer περιέλαβε το blog του Γκρίλο στην ένατη θέση μεταξύ των 60 με τη μεγαλύτερη επιρροή διεθνώς.
«Το blog αυτό είναι το εργαλείο που διαθέτουμε προκειμένου να κάνουμε πραγματικότητα την αυθεντική δημοκρατία. Μια νέα μορφή δημοκρατίας που κάποιοι αποκάλεσαν “άμεση δημοκρατία”. Γεννήθηκε χάρη στη δυνατότητα που μας προσφέρεται να είμαστε πάντα πληροφορημένοι επάνω στα θέματα που μας αφορούν, την ενέργεια, το νερό, την υγεία, την κυβέρνηση, καθώς και τη δυνατότητα να εκφράσουμε την άποψή μας, ξεπερνώντας τα φίλτρα των κομματικών μανδαρίνων και των αιθουσών σύνταξης των εφημερίδων. Είναι η μετάβαση από την εν λευκώ εξουσιοδότηση προς την πολιτική, στη συμμετοχή των πολιτών», σχολίασε ο Γκρίλο με τη συμπλήρωση ενός έτους ζωής της www.beppegrillo.it.
Είναι εμφανής η βαθιά δυσπιστία του κωμικού τόσο προς τα κόμματα όσο και προς το σύστημα πληροφόρησης. Δυο στοιχεία που αργότερα θα αναδειχτούν στο κέντρο του πολιτικού λόγου του Κινήματος 5 Αστέρων.
Το επόμενο βήμα για τη δημιουργία του «κόμματος Μπέπε Γκρίλο» ήταν η συμμετοχή στην ιστοσελίδα www.meetup.com, η οποία είχε δημιουργηθεί την επομένη της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 με σκοπό να φέρει σε επαφή τους συγγενείς των θυμάτων ή ομάδες με κοινά ενδιαφέροντα. Ο Γκρίλο ενθάρρυνε τους επισκέπτες της ιστοσελίδας του να δημιουργήσουν ομάδες meetup, παρουσιάζοντας τις ιστοσελίδες αυτές ως μια νέα εκδοχή των παλαιών κομματικών γραφείων: στο Διαδίκτυο δεν υπάρχει φυσικός χώρος συνάντησης, ο κάθε ενδιαφερόμενος εισέρχεται όποτε θέλει και όποτε μπορεί, χωρίς κανένα κόστος: «Όποιος παρακολουθεί το blog μου θα μπορέσει έτσι να συναντά τους άλλους, να συζητά μαζί τους, να διοργανώσουν μαζί εκδηλώσεις, κι αν το επιθυμούν, να συναντώνται αυτοπροσώπως. Με αυτόν τον τρόπο, μια εικονική συζήτηση στο διαδίκτυο μετατρέπεται σε κίνηση προς την κατεύθυνση της αλλαγής», έγραψε ο ίδιος το 2005.
Οι ομάδες meetup γρήγορα πολλαπλασιάστηκαν μέχρι να φτάσουν να έχουν τους εκατό χιλιάδες περίπου εγγεγραμμένους. Απέδειξαν την αποτελεσματικότητά τους σε δυο περιπτώσεις. Η πρώτη ήταν η εκδήλωση στο Τορίνο του κινήματος No Tav, που πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή του ιδίου του Γκρίλο στις 17 Δεκεμβρίου 2005. Το No Tav είναι μεγάλο κίνημα διαμαρτυρίας ενάντια στο φαραωνικό έργο κατασκευής υπερταχείας σιδηροδρομικής γραμμής που θα ενώνει τη Λυών με το Τορίνο, τμήμα του πανευρωπαϊκού άξονα Λισαβόνα-Κίεβο. Ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο που υποστήριξε με φανατισμό η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρ’ όλο το τεράστιος κόστος του: μόνον οι γαλαρίες που σκάβονται κάτω από τις Άλπεις στοιχίζουν 10,5 δισεκατομμύρια ευρώ. Όλη η υπόλοιπη διαδρομή σε ιταλικό έδαφος θα διασχίζει επάνω σε πυλώνες την γραφική και τουριστική Κοιλάδα Σούζα, καταστρέφοντας το περιβάλλον και την τουριστική κίνηση. Ο Γκρίλο είχε υποστηρίξει ευθύς εξαρχής τους κατοίκους της Κοιλάδας που διαμαρτύρονταν, καταγγέλλοντας τα εργολαβικά συμφέροντα που κρύβονταν πίσω από την εμμονή των ιταλικών κυβερνήσεων στην πραγματοποίηση του έργου.
Ακόμη πιο πετυχημένη ήταν η εκδήλωση του Γκρίλο στη Νάπολη στις 23 Φεβρουαρίου 2008, ενώ μεσουρανούσε η γνωστή κρίση με τα σκουπίδια. Με στις δυο αυτές εκδηλώσεις, από τις οποίες η πρώτη αγνοήθηκε και η δεύτερη αντιμετωπίστηκε ειρωνικά από τα μέσα ενημέρωσης, ο Γκρίλο καθιερώθηκε ως brand. Σύμφωνα με τον δημοσιογράφο Τομάζο Λάμπατε[2], «δεν είναι πλέον ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης που ονομάζεται Μπέπε Γκρίλο, αλλά το brand beppegrillo.it, που διαδίδεται μέσω ταμ ταμ και ενσαρκώνεται σε κατάμεστα θέατρα. Είναι ο υπερασπιστής της δικαιοσύνης και της διαφάνειας, ο επικεφαλής μιας μεγάλης σιωπηλής δύναμης, διάχυτης σε όλη τη χώρα».
Σε αυτή την περίοδο καθορίζονται και τα πέντε προγραμματικά σημεία που αργότερα θα σηματοδοτήσουν και την ονομασία του Κινήματος 5 Αστέρων: νερό, περιβάλλον, ενέργεια, συγκοινωνίες και ανάπτυξη.
Το δίδυμο Γκρίλο-Καζαλέτζο θεώρησε πως ήρθε η ώρα για κατά μέτωπον επίθεση εναντίον του πολιτικού συστήματος: η ώρα των Vaffanculo Day. Την αναγγελία την έκανε ο ίδιος ο καλλιτέχνης τον Ιούνιο του 2007: στις 8 Σεπτεμβρίου σε όλες τις πλατείες της Ιταλίας ο ίδιος και οι οπαδοί του θα βροντοφωνάξουν ένα μεγάλο vaffanculo απευθυνόμενοι προς το πολιτικό σύστημα. Η ημερομηνία δεν επιλέχτηκε τυχαία: τη νύχτα της 8ης Σεπτεμβρίου 1943, κι ενώ τα ιταλικά στρατεύματα ακόμη πολεμούσαν με το μέρος των Γερμανών σε ιταλικό έδαφος, ο βασιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ Γ΄ εγκατέλειψε κρυφά το παλάτι στη Ρώμη προκειμένου να βρει ασφαλές καταφύγιο στη νότια Ιταλία ήδη στα χέρια των Συμμάχων. Όπως τότε η μεταφασιστική άρχουσα τάξη δεν κοιτούσε παρά το τομάρι της, εγκαταλείποντας στην τύχη τους τούς Ιταλούς πολίτες, έτσι και τώρα «η πολιτική» ασχολείται με τα δικά της συμφέροντα, εγκαταλείποντας τη χώρα στην κρίση.
Το Vaffanculo Day μετατράπηκε σύντομα σε V–Day με το V να επενδύεται με πολλαπλούς συμβολισμούς. Ο πρώτος και αμεσότερος ήταν εκείνος που παρέπεμπε στο V for Vendetta, το γνωστό κόμιξ των Ναίηβιντ Λόιντ και Άλαν Μουρ που το 2005 γυρίστηκε ταινία. Αλλά δεν ήταν ξένη στις προθέσεις των οργανωτών και η αναφορά στο σύμβολο Victory του Ουίνστον Τσόρτσιλ.
Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε σε 200 περίπου πλατείες της Ιταλίας και σε ορισμένες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες μπροστά στις ιταλικές πρεσβείες. Ο Γκρίλο μίλησε στην Μπολόνια μπροστά σε μεγάλο πλήθος, όπου απαρίθμησε μεγάλο αριθμό vaffanculo απευθυνόμενος τόσο σε θεσμούς (όπως την «κοιμισμένη» Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς) όσο και σε συγκεκριμένους πολιτικούς.
Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης διοργανώθηκε και συλλογή υπογραφών για τρεις νόμους λαϊκής πρωτοβουλίας, όπως προβλέπει το ιταλικό Σύνταγμα. Αρκούσαν 50 χιλιάδες υπογραφές, τελικά μαζεύτηκαν 336.144. Ο πρώτος νόμος ήταν εναντίον του τότε ισχύοντος εκλογικού συστήματος και ζητούσε να επανέλθει ο σταυρός προτίμησης. Ο δεύτερος ήταν εναντίον των επαγγελματιών πολιτικών και ζητούσε να περιοριστεί η δυνατότητα εκλογής στο Κοινοβούλιο σε δυο μόνον θητείες. Ο τρίτος νόμος ζητούσε να μην μπορούν να εκλεγούν όσοι είχαν καταδικαστεί ποινικά, ακόμη και αν η καταδίκη ήταν πρωτοβάθμια ή δευτεροβάθμια.
Σε αντίθεση με ό,τι ορίζει το Σύνταγμα, το Κοινοβούλιο αδιαφόρησε για τους νόμους λαϊκής πρωτοβουλίας, οι οποίοι ποτέ δεν ετέθησαν προς συζήτηση. Μόνον το τρίτο αίτημα έγινε εν μέρει αποδεκτό με μεγάλη καθυστέρηση από την Πάολα Σεβερίνο, υπουργό Δικαιοσύνης στην τεχνοκρατική κυβέρνηση του Μάριο Μόντι. Ο νόμος Σεβερίνο, όπως ονομάστηκε, στερεί το παθητικό πολιτικό δικαίωμα στους πολίτες που έχουν τελεσίδικα καταδικαστεί σε ποινικό δικαστήριο σε ποινή που ξεπερνά τα δυο χρόνια φυλάκισης. Όσοι είναι ήδη βουλευτές ή γερουσιαστές τη στιγμή της καταδίκης, εκπίπτουν από το αξίωμά τους. Είναι ο νόμος που, μαζί με την στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων που αποφάσισαν οι δικαστές του Μιλάνου, καθόρισε την έκπτωση από τη Γερουσία του Σίλβιο Μπερλουσκόνι το 2013, μετά την τελεσίδικη καταδίκη του για τη γνωστή ιστορία με τις ανήλικες ιερόδουλες που δεχόταν στην οικία του.
Εκείνο το ίδιο έτος ο Γκρίλο είχε συμφωνήσει και για παράσταση στο φεστιβάλ της εφημερίδας L’Unità, όργανο τότε του Δημοκρατικού Κόμματος της Αριστεράς, στο Μιλάνο. Ο κωμικός επωφελήθηκε της ευκαιρίας για να εξαπολύσει δριμύτατη επίθεση εναντίον τόσο του κόμματος όσο και του τότε πρωθυπουργού Ρομάνο Πρόντι, διαχωρίζοντας έτσι τη θέση του από την ιταλική Αριστερά.
Μετά τη μεγάλη επιτυχία του πρώτου, ο Γκρίλο αποφάσισε να διοργανώσει και δεύτερο V-Day, αυτή τη φορά αφιερώνοντας το δημόσιο vaffanculo στους δημοσιογράφους, οι οποίοι ήταν ένοχοι διότι «αγνόησαν το ενάμισυ εκατομμύριο ανθρώπους που συμμετείχαν στο V-Day και όταν αναγκάστηκαν να αναφερθούν το θεώρησαν φολκλορικό φαινόμενο διανθισμένο με βωμολοχίες». Η ημερομηνία της δεύτερης εκδήλωσης ήταν κι αυτή συμβολική, η 25η Απριλίου 2008: στις 25 Απριλίου γιορτάζεται η απελευθέρωση της χώρας από το φασιστικό καθεστώς.
Και αυτή η εκδήλωση σημείωσε μεγάλη επιτυχία, ενώ κατάφερε να τραβήξει και την προσοχή των ιταλικών ΜΜΕ. Ο Γκρίλο μίλησε στο Τορίνο και αντί να τα βάλει με τους δημοσιογράφους, επιτέθηκε στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Τζόρτζο Ναπολιτάνο, τον οποίο χαρακτήρισε «Μορφέα» για την «υπναλέα στάση» του απέναντι στα «απανωτά σκάνδαλα» του πολιτικού συστήματος. Η επίθεση αυτή έχει ενδιαφέρον, καθώς ο Ναπολιτάνο, πρώην ηγετικό στέλεχος του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, μετά την κρίση του 2008 στην ευρωζώνη θα αποδειχτεί ένας από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές της νεοφιλελεύθερης συνταγής.
Κατά την εκδήλωση μαζεύτηκαν ξανά υπογραφές. Αυτή τη φορά προκειμένου να πραγματοποιηθούν τρία δημοψηφίσματα. Το πρώτο αφορούσε την κατάργηση της ρύθμισης του ραδιο-τηλεοπτικού συστήματος που είχε θεσπίσει η προηγούμενη κυβέρνηση Μπερλουσκόνι. Το δεύτερο ζητούσε να καταργηθεί η δημόσια χρηματοδότηση σε δημοσιογραφικά έντυπα και το τρίτο την κατάργηση της επαγγελματικής συντεχνίας των δημοσιογράφων. Παρ’ όλο που οι υπογραφές ξεπέρασαν τις 500 χιλιάδες που απαιτεί ο νόμος, η διεξαγωγή των δημοψηφισμάτων απετράπη με διάφορους νομικούς ελιγμούς.
Το ίδιο εκείνο έτος, σημειώθηκε και η επίσημη είσοδος των οπαδών του Γκρίλο στην πολιτική. Ο ηθοποιός πρότεινε να χρησιμοποιηθούν οι ομάδες meetup προκειμένου να οργανωθούν τοπικά ψηφοδέλτια για τις εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης του επομένου έτους. Οι υποψήφιοι έπρεπε να τηρούν τους εξής όρους: να μην είναι μέλη άλλου κόμματος ή κινήματος, να μην είναι καταδικασμένοι ή υπόδικοι για ποινικά αδικήματα, να διαμένουν στο Δήμο ή στην Περιφέρεια της υποψηφιότητάς τους και δεν πρέπει να έχουν εκτίσει περισσότερες από μια θητείες σε αιρετά αξιώματα. Οι υποψήφιοι επίσης δεσμεύτηκαν να παραιτηθούν σε περίπτωση διαφωνίας ή ρήξης με το ψηφοδέλτιο και η ομάδα τους να μην συνάψει συμμαχίες ή συνεργασίες με άλλες πολιτικές ομάδες.
Τα ψηφοδέλτια ως επί το πλείστον έλαβαν την ονομασία «Φίλοι του Μπέπε Γκρίλο» και κατέβηκαν σε 17 Δήμους, περιλαμβανομένης και της πρωτεύουσας. Το αποτέλεσμα ήταν μάλλον απογοητευτικό, καθώς δεν ξεπέρασαν συνολικά το 2% κι εκλέχτηκαν μόνον τρεις δημοτικοί σύμβουλοι σε δυο μικρά κέντρα.
Το 2009 οι εκλογές τοπικής αυτοδιοίκησης συνέπεσαν με τις ευρωπαϊκές. Οι «Φίλοι του Μπέπε Γκρίλο» αυτή τη φορά εξασφάλισαν ένα επίσης απογοητευτικό 3%. Στο Στρασβούργο ο Γκρίλο δεν κατέβασε λίστες αλλά συμφώνησε να βάλει δυο δικούς του υποψηφίους στο ψηφοδέλτιο Ιταλία των Αξιών του πρώην δικαστή Αντόνιο Ντι Πιέτρο. Ο ένας από τους δυο ήταν επίσης πρώην δικαστής και θα κάνει στη συνέχεια λαμπρή σταδιοδρομία ως δήμαρχος της Νάπολης: πρόκειται για τον Λουίτζι Ντε Ματζίστρις, ο οποίος ποτέ δεν έκρυψε τον αριστερό προσανατολισμό του, παρ’ όλες τις συνεχείς διαφωνίες του με το μεγαλύτερο κόμμα της ιταλικής Αριστεράς. Και οι δυο υποψήφιοι του Γκρίλο εξελέγησαν στην ευρωβουλή, αλλά δεν πρόλαβαν να πατήσουν στο Στρασβούργο και αμέσως διαγράφηκαν. Η πρώτη ευρωβουλευτής για ανεξακρίβωτους λόγους[3], ο Ντε Ματζίστρις διότι εξέφρασε την πρόθεσή του να συνεργαστεί με την ομάδα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς και τους Πράσινους.
Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους συντελείται και η οριστική ρήξη του Γκρίλο με το Δημοκρατικό Κόμμα, το οποίο είχε σχηματιστεί το 2007 χάρη στη συγχώνευση των πρώην κομμουνιστών με την αριστερή πτέρυγα της παλαιάς χριστιανοδημοκρατίας.
Ο Γκρίλο αποφάσισε να προβεί σε μια προκλητική κίνηση, θέτοντας υποψηφιότητα για γραμματέας του κόμματος στις προκριματικές εκλογές. Ο ίδιος εξήγησε την υποψηφιότητά του με λόγια που δείχνουν πόσο βαθιά ήταν η απογοήτευσή του σε σχέση με το νεοσύστατο κεντροαριστερό κόμμα: «Από τον θάνατο του Ενρίκο Μπερλινγουέρ υπάρχει ένα κενό στην Αριστερά. Ένα κενό χωρίς ανθρώπους, χωρίς προτάσεις, χωρίς θάρρος. Μια Αριστερά χωρίς πρόγραμμα, συμβιβασμένη, με ρίζες μόνο στην τοπική αυτοδιοίκηση. Το Δημοκρατικό Κόμμα είναι ένα πολιτικό τέρας, που γεννήθηκε αριστερό και κατέληξε στο Βατικανό. Το δεκανίκι όλων των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων. Ένα διφορούμενο πλάσμα που γέννησε όλα αυτά τα είδωλα των μασόνων της Στοάς Π2, τα οποία αφθονούν στην Αυλή του ψυχονάνου [Σ.Μπερλουσκόνι (Σ.τ.Σ)]. Ένα υποκείμενο που έχασε την πολιτική του ταυτότητα και μετατράπηκε σε καμαρίλα, σε μπίζνεσμαν, γοητευμένο από το μπερλουσκονικό ήμισύ του. Μια συλλογή με κομματικά βιβλιάρια και σήματα. Μια έκθεση πεθαμένων ψυχών, που ενδιαφέρονται μόνο για την παραμονή τους στην εξουσία. Ένα κόμμα που δώρισε τις τηλεοράσεις στον Μπερλουσκόνι και στους Ιταλούς τη νομιμοποίηση αυθαιρέτων. Εγώ θέτω την υποψηφιότητά μου, θα είμαι ο τέταρτος υποψήφιος μαζί με τον Ενρίκο Φρατσεσκίνι[4], τον Πιέρ Λουίτζι Μπερσάνι[5] και τον Ιγνάτιο Μαρίνο[6]. Συμμετέχω στις προκριματικές εκλογές διότι επιδιώκω την ανασύσταση ενός κινήματος που ακύρωσε κάθε ελπίδα να υπάρξει αντιπολίτευση σε αυτή τη χώρα, διότι θέλω να προσφέρω μια εναλλακτική λύση στο σημερινό τίποτα».
Το Δημοκρατικό Κόμμα έδειξε σε αυτή την περίσταση το χειρότερο εαυτό του και συμπεριφέρθηκε σαν πραγματική γραφειοκρατική συντεχνία, η οποία προσπάθησε με κάθε τρόπο να κρατήσει εκτός των τειχών τον «βάρβαρο εισβολέα». Το ηγετικό στέλεχος Πιέρο Φασίνο πρόβαλε αμέσως το επιχείρημα πως ο Γκρίλο δεν είναι μέλος του ΔΚ. Ο κωμικός άρχισε τότε να ψάχνει εναγωνίως κάποια τοπική οργάνωση πρόθυμη να του παραχωρήσει το πολυπόθητο εκλογικό βιβλιάριο και τελικά τη βρήκε στο χωριό Παρθενόπολη της επαρχίας Αβελίνο. Εντούτοις, η Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου του κόμματος απέρριψε την υποψηφιότητά του, με το επιχείρημα πως «ήρθε συχνά σε δημόσια αντιπαράθεση με τα ιδεώδη και τις αξίες του κόμματος».
Η ηγεσία του κεντροαριστερού κόμματος απέδειξε σε αυτή την περίσταση πόσο βάσιμες είναι οι κατηγορίες που είχε εκτοξεύσει εναντίον της ο Γκρίλο μόλις πριν από λίγες ημέρες. Ο ίδιος ο Φασίνο περιέπεσε σε γκάφα που ακόμη και σήμερα γίνεται αντικείμενο χλευασμού για τις «προφητικές» του ικανότητες: «Εάν ο Γκρίλο θέλει να κάνει πολιτική, τότε να ιδρύσει ένα δικό του κόμμα και τότε θα δούμε πόσες ψήφους θα πάρει», δήλωσε σε τηλεοπτική συνέντευξη[7].
Αγνοούσε βεβαίως ο πρώην κομμουνιστής πως ο Γκρίλο και ο Καζαλέτζο είχαν ήδη ξεκινήσει τις διαδικασίες προκειμένου να ιδρύσουν δικό τους κόμμα, ή μάλλον την δική τους «αίρεση», όπως πολλές φορές χαρακτήρισαν το Κ5Α οι αντίπαλοί του.
Ο Γκρίλο ανήγγειλε τη δημιουργία του νέου κόμματος με αυτά τα λόγια: «Γιατί να δημιουργήσουμε ένα νέο κίνημα; Απλό! Διότι υπάρχει ήδη! Είναι τα εκατομμύρια πολίτες που κατέβηκαν στους δρόμους, αν θυμόσαστε, στα V-Day. Το κίνημά μας είναι η φωνή εκατομμυρίων ανθρώπων που δεν έχουν φωνή στα δελτία ειδήσεων και την τηλεόραση, αλλά που θα είναι η φωνή της αυριανής Ιταλίας. Η Ιταλία των εντίμων, των διαφανών, των καθαρών, που δεν θέλουν πυρηνικά κέντρα, ούτε καύση απορριμμάτων, ούτε χωματερές με τοξικά απόβλητα. Μια Ιταλία καθώς πρέπει ανθρώπων. Υπάρχουν καθώς πρέπει άνθρωποι! Που δεν αναζητούν την εξουσία για την εξουσία. Θέλουν να παλέψουν για να αλλάξουν τα πράγματα. Το φθινόπωρο θα κατεβάσουμε ψηφοδέλτια 5 Αστέρων στις περιφερειακές εκλογές κι αμέσως μετά θα ενεργοποιηθεί μέσω Διαδικτύου το Κίνημα. Ένα Κίνημα άμεσης δημοκρατίας. Ένας ανίκητος ιός γιατί περπατά με τις ιδέες του και τα προγράμματά του».
Το Κίνημα 5 Αστέρων
Στις περιφερειακές εκλογές του 2010 το Κ5Α κατέβασε δικά του ψηφοδέλτια σε πέντε από τις συνολικά 20 Περιφέρειες της χώρας, όλες του βορρά εκτός από την Καμπανία (Νάπολη). Χάρη στην στράτευσή του υπέρ του κινήματος Νο TAV, η μεγαλύτερη επιτυχία σημειώθηκε στην Περιφέρεια Πεδεμοντίου (Τορίνο), όπου οι ψήφοι του Γκρίλο προκάλεσαν την ανατροπή της κεντροαριστερής περιφερειακής κυβέρνησης. Περιφερειακοί σύμβουλοι εξελέγησαν και στην Αιμιλία-Ρωμανία (Μπολόνια).
Η σχετική εκλογική επιτυχία πέρασε απαρατήρητη από τα ιταλικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία θα κατανοήσουν πως υπάρχει μια νέα πολιτική δύναμη μόνο στις δημοτικές εκλογές του 2012, όταν οι λίστες του Κινήματος σημείωσαν μεγάλη αύξηση σε όλους τους Δήμους της Ιταλίας και ο υποψήφιος του Κ5Α, ο νεαρός τραπεζικός σύμβουλος Φεντερίκο Πιτσαρότι, εκλέχτηκε δήμαρχος της πόλης Πάρμα. Τα φώτα της δημοσιότητας στράφηκαν αμέσως προς την πλευρά του νεοεκλεγέντος δημάρχου, θεωρούμενου ως η πρώτη κυβερνητική εμπειρία και η πρώτη μεγάλη δοκιμασία για το Κίνημα του Γκρίλο.
Η εμπειρία, όπως αναμενόταν, ήταν προβληματική. Ο άπειρος Πιτσαρότι δυσκολεύτηκε μήνες ολόκληρους προκειμένου να σχηματίσει τη δημοτική του κυβέρνηση και γρήγορα εγκατέλειψε την προεκλογική του υπόσχεση να κλείσει τον κλίβανο απορριμμάτων, καθώς οι εναλλακτικές λύσεις που είχε υποστηρίξει προεκλογικά αποδείχτηκαν ανέφικτες. Η μεγαλύτερη δοκιμασία όμως αφορούσε τις σχέσεις του νεαρού δημάρχου με το ίδιο του το Κίνημα και κυρίως με την οργανωτική δομή που είχε επινοήσει ο Καζαλέτζο. Στον ιδιοκτήτη της ιστοσελίδας δεν άρεσε η απόφαση για τον κλίβανο και δεν θέλησε καν να ακούσει τις εξηγήσεις του δημάρχου. Επίσης έντονες διαφωνίες διαφάνηκαν και στο σχηματισμό της δημοτικής κυβέρνησης, καθώς ο Καζαλέτζο (με την υποστήριξη του Γκρίλο) ήθελε να πει τη τελική λέξη σε κάθε διορισμό. Παρ’ όλο που ο δήμαρχος είχε με το μέρος του την πλειοψηφία της οργάνωσης του Κ5Α στην Πάρμα, οι δυο χαρισματικοί ηγέτες γρήγορα διέκοψαν κάθε επικοινωνία μαζί του. Λίγους μόνο μήνες μετά την εκλογή του, ο Πιτσαρότι ετέθη σε διαθεσιμότητα από το Κ5Α και τον Μάιο του 2016 διαγράφηκε, με την πρόφαση πως είχε λάβει δικαστική κλήση και την κράτησε μυστική.
Σε αυτό το κλίμα φτάσαμε στις βουλευτικές εκλογές του 2013, που σηματοδότησαν τον πραγματικό θρίαμβο του Κινήματος 5 Αστέρων. Οι εκλογές διεξήχθησαν μετά από ενάμιση χρόνο τεχνοκρατικής κυβέρνησης του τραπεζίτη Μάριο Μόντι, η οποία είχε επιβάλει περαιτέρω μέτρα λιτότητας και είχε εξαγριώσει την ιταλική κοινή γνώμη. Εντούτοις, στα ιταλικά μέσα ενημέρωσης ο τεχνοκράτης πρωθυπουργός, τον οποίο ο Πρόεδρος Ναπολιτάνο είχε στο μεταξύ πείσει να κατέβει στις εκλογές με δικό του ψηφοδέλτιο, εθεωρείτο «πετυχημένος» και «σοβαρός». Ο Μόντι παρουσιαζόταν ως ιδεώδης κυβερνητικός σύμμαχος της κεντροαριστεράς, της οποίας η νίκη εθεωρείτο δεδομένη.
Ο Γκρίλο δεν έβαλε υποψηφιότητα διότι το ποινικό του μητρώο δεν είναι λευκό, όπως απαιτούν οι κανόνες που ο ίδιος υπέβαλε στο Κίνημά του. Έχει καταδικαστεί για πολλαπλή ανθρωποκτονία εξ αμελείας, καθώς τον Δεκέμβριο του 1985, ενώ οδηγούσε το αυτοκίνητό του σε παγωμένο, ορεινό δρόμο στις Άλπεις, το όχημα εξετράπη κι έπεσε σε γκρεμό, σκοτώνοντας τρεις επιβάτες και τραυματίζοντας σοβαρά έναν τέταρτο.
Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να αναλάβει σε πρώτο πρόσωπο την προεκλογική εκστρατεία, την όποια αποκάλεσε «Τσουνάμι Τουρ»: «Θα ανοίξουμε το Κοινοβούλιο σαν κονσέρβα τόνου», φώναζε στις εκατοντάδες συγκεντρώσεις του σε κάθε γωνιά της Ιταλίας. Πριν όμως ξεκινήσει η προεκλογική εκστρατεία, ο Γκρίλο ανέλαβε (ως ιδιοκτήτης) να καταθέσει το σύμβολο του Κ5Α στο Υπουργείο Εσωτερικών. Εντοπίστηκε στην ουρά από τους δημοσιογράφους, στους οποίους ανέπτυξε την άποψη του ότι το Κ5Α δε είναι «ούτε αριστερό ούτε δεξιό», καθώς «ο διαχωρισμός αυτός είναι του 19ου αιώνα και σήμερα δεν σημαίνει τίποτα». Για να το αποδείξει, μετά από λίγο άρχισε να κουβεντιάζει φιλικά με τους εκπροσώπους της φασιστικής οργάνωσης Οίκος Πάουντ, στην ίδια ουρά. Οι συνομιλητές του τον ρώτησαν εάν θεωρεί τον εαυτό του αντιφασίστα: «Αυτό είναι ένα πρόβλημα που δεν με αφορά. Είμαστε ένα οικουμενικό κίνημα. Εάν ένας νέος του Οίκου Πάουντ θελήσει να ενταχθεί στο Κ5Α και δεν υπάρχουν τυπικά κωλύματα, είναι καλοδεχούμενος. Έχετε κάποιες ιδέες που λίγο-πολύ συμμεριζόμαστε, άλλες λιγότερο. Έτσι είναι η δημοκρατία», απάντησε μπροστά στις κάμερες.
Το «Τσουνάμι Τουρ» τελείωσε με μεγαλειώδη συγκέντρωση στην πλατεία του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού στη Ρώμη. Πρόκειται για τον παραδοσιακό χώρο συγκέντρωσης της Αριστεράς και προκάλεσε εντύπωση που το Δημοκρατικό Κόμμα δεν είχε φροντίσει να την κλείσει για τη δική του προεκλογική εκστρατεία και προτίμησε συγκέντρωση σε κλειστό θέατρο της Ρώμης.
Η πλατεία ήταν κατάμεστη, οι εκτιμήσεις μιλούσαν για 800 χιλιάδες, και ενθουσιώδης. Στην εξέδρα, στο πλάι του κωμικού ανέβηκε ακόμη και ο συνήθως σκιώδης Καζαλέτζο. «Να πάνε σπίτι τους όλοι», φωνάζουν από κάτω. Οι Ιταλοί δημοσιογράφοι παρέμειναν μαντρωμένοι σε ειδικό χώρο και τους απαγορεύτηκε να κυκλοφορούν και να απευθύνουν ερωτήσεις. Μόνον οι ξένοι ανταποκριτές ήταν ελεύθεροι στις κινήσεις τους.
Και ήταν ακριβώς ο ξένος Τύπος εκείνος που είχε καταλάβει εγκαίρως πως είχε γεννηθεί μια νέα πολιτική δύναμη. Η οποία στις εκλογές κέρδισε ένα εντυπωσιακό 25,5%, δηλαδή 8.691 εκατομμύρια ψήφους που αντιστοιχούσαν σε 109 έδρες στη Βουλή και 54 στη Γερουσία (σε συνολικά 630 και 315). Το Δημοκρατικό Κόμμα δεν πήγε καθόλου καλά, αφού πήρε ένα απογοητευτικό 29,5% που δεν του επέτρεπε να σχηματίσει κυβέρνηση. Εντυπωσιακό αλλά εφήμερο το 29,1% του Λαού της Ελευθερίας του Μπερλουσκόνι, κόμμα όμως το οποίο θα διαλυθεί λίγους μήνες αργότερα, καθώς ο Μπερλουσκόνι θα χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα. Καταστροφικό το αποτέλεσμα του κόμματος Μόντι, με μόνον το 10%. Και αυτό το κόμμα θα διαλυθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Πολύ πριν όμως από τον ξένο Τύπο, η αμερικανική πρεσβεία είχε αρχίσει να ενδιαφέρεται για το φαινόμενο Γκρίλο. Η εφημερίδα La Stampa[8] δημοσίευσε τηλεγράφημα με ημερομηνία 4 Απριλίου 2008 που έστειλε ο πρεσβευτής των Ηνωμένων Πολιτειών στη Ρώμη Ρόναλντ Σπόλι προς την υπουργό Εξωτερικών Κοντολίζα Ράις, μετά από γεύμα με τον Μπέπε Γκρίλο. Ο «πρώην κωμικός» και νυν blogger, όπως χαρακτηρίζεται στο τηλεγράφημα, περιγράφεται ως «αξιόπιστος συνομιλητής» για την «μοναδική του ικανότητά του να κατανοεί και να ερμηνεύει το ιταλικό πολιτικό σύστημα» και για «το σθένος των καταγγελιών του ενάντια στη διάχυτη διαφθορά». Ο Σπόλι τον θεωρεί «πολύ καλά ενημερωμένο και γνώστη της τεχνολογίας, προκλητικό και επιδέξιο θεατρίνο, μια μοναχική φωνή στο ιταλικό πολιτικό σκηνικό». Το χιούμορ του είναι «επιθετικό και μοναδικό», καθώς αναμειγνύεται σε «σωστές δόσεις με στατιστικές και μελέτες» και αυτό τον καθιστά «αξιόπιστο συνομιλητή σε ό,τι αφορά το ιταλικό πολιτικό σύστημα».
Με την είσοδό του στο Κοινοβούλιο το Κ5Α έδειξε αμέσως όχι τόσο τις αρετές, όσο τα ελαττώματά του. Οι βουλευτές ήταν όλοι τους άγνωστοι και είχαν περάσει από επιλογή με ψηφοφορία μέσω Διαδικτύου. Η εταιρεία του Καζαλέτζο δημιούργησε καινούργια ιστοσελίδα, της οποίας ιδιοκτήτης ήταν και ο επικεφαλής της εταιρείας, όπου κάθε μέλος του Κινήματος έπρεπε να κάνει πρώτα την εγγραφή του και ύστερα να ψηφίσει όσους έθεσαν υποψηφιότητα.
Η κοινοβουλευτική ομάδα ετέθη αμέσως ενώπιον ενός σοβαρού πολιτικού προβλήματος. Το κεντροαριστερό κόμμα έλαβε εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση και ο Μπερσάνι ζήτησε από τους βουλευτές του Γκρίλο ψήφο εμπιστοσύνης. Η Ιταλία τότε υπήρξε θεατής δυο συναντήσεων των αντιπροσωπιών των δυο κομμάτων, που μεταδόθηκαν σε απευθείας μετάδοση μέσω streaming, όπου, πέρα από τη χλεύη του ιδίου του Γκρίλο προς τον γραμματέα του Δημοκρατικού Κόμματος, προέκυψε πως ούτε ο κωμικός ούτε οι βουλευτές του γνώριζαν τη διαφορά ανάμεσα σε μια κυβερνητική συμμαχία (την οποία απαγόρευαν ρητώς οι κανόνες τους) και την εξωτερική υποστήριξη μέσω ψήφου εμπιστοσύνης.
Ακόμη πιο αξιοθρήνητη ήταν η παρουσία των δυο προέδρων των κοινοβουλευτικών ομάδων σε Βουλή και Γερουσία, του Βίτο Κρίμι και της Ρομπέρτα Λομπάρντι. Ο πρώτος άχρωμος και άβουλος, η δεύτερη προερχόμενη από τη δεξιά παράταξη, αμφότεροι χωρίς καμία πολιτική σκέψη. Η εντύπωση που προκάλεσαν ευθύς εξαρχής ήταν πως ενδιαφέρονταν περισσότερο για την εύνοια της ηγεσίας παρά για την οργάνωση των ομάδων τους. Δεν είναι τυχαίο που ο Γκρίλο απαγόρευσε αυστηρά οποιαδήποτε επαφή με δημοσιογράφους και πήρε στα χέρια του τη διαχείριση της κοινοβουλευτικής δραστηριότητας.
Γρήγορα η κοινοβουλευτική ομάδα του Κ5Α έχασε το ένα τρίτο περίπου της δύναμης της, καθώς το δίδυμο Γκρίλο-Καζαλέτζο διέγραφε με μεγάλη ευκολία οποιονδήποτε έθετε σοβαρά πολιτικά προβλήματα προς συζήτηση. Εντύπωση προκάλεσε το ξέσπασμα, που κατέγραψε τυχαία μια κάμερα, του δημοτικού συμβούλου Τζοβάνι Φάβια, ότι ο Καζαλέτζο κινεί τα νήματα και δεν επιτρέπει καμία δημοκρατική συζήτηση. Η αντίδραση ήταν η άμεση διαγραφή του συμβούλου.
Από τότε όμως η σύγκρουση συμφερόντων του Καζαλέτζο αφανούς πολιτικού με τον Καζαλέτζο επιχειρηματία άρχισε να διαφαίνεται. Οι «ενημερωτικές» ιστοσελίδες της Casaleggio Associati[9], που διαφημίζονταν ανοιχτά στις ιστοσελίδες του Κ5Α, είναι γεμάτες με διαφημιστικά, βίντεο με μεγάλη θεαματικότητα (συνήθως με γατάκια, που έχουν πάντα μεγάλη επιτυχία στο Διαδίκτυο), αλλά και συνωμοσιολογικού περιεχομένου ή απλώς με ψευδείς ειδήσεις. Έρευνα της ιστοσελίδας BuzzFeed[10] που αναρτήθηκε τον Νοέμβριο 2016 απέδειξε πως εκείνες που ανήκουν στην εταιρεία του Καζαλέτζο είναι στις πρώτες θέσεις διεθνώς για τη διάδοση fake news.
Δεν είναι τυχαίο που ευθύς εξαρχής κάποιοι βουλευτές του Κ5Α άρχισαν να μεταφέρουν στα έδρανα του Κοινοβουλίου τις γνωστές συνωμοσιολογικές θεωρίες περί «ψεκασμών», περί του «σχεδίου Καλλέργη» περί αντικατάστασης των Ευρωπαίων με Ασιάτες και Αφρικανούς, για τη συνωμοσία των Illuminati, εναντίον του εμβολιασμού, ή για τα «υποδόρια τσιπάκια» που ελέγχουν τους πάντες. Σε κάθε κλικ επάνω σε τέτοιου είδους post η εταιρεία του Καζαλέτζο εισπράττει ένα ποσό. Όταν τα περιεχόμενα αυτά παρουσιάζονται σε ένα, έστω άτυπο, «κομματικό όργανο», τελικά τα κλικ και οι εισπράξεις δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητες.
Αρχικά, η παρουσία του Κ5Α στο Κοινοβούλιο περιορίστηκε σε προπαγανδιστικού τύπου δραστηριότητες, όπως η αναρρίχηση 11 βουλευτών του στην ταράτσα της Βουλής, όπου άνοιξαν πανό υπέρ του Συντάγματος. Ακόμη χειρότερα, στις αρχές Ιανουαρίου 2014 όταν οι βουλευτές του Γκρίλο προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν το ηχηρό αλλά αμφίβολης νομιμότητας όπλο της κωλυσιεργίας ώστε να μην ανανεωθεί φόρος που είχε επιβάλει η προηγούμενη κυβέρνηση Μόντι. Η αριστερή πρόεδρος της Βουλής Λάουρα Μπολντρίνι, που εξελέγη χάρη στις ψήφους και του Κ5Α, χρησιμοποίησε την εξουσία που της παραχωρεί ο κανονισμός και επέσπευσε τη διαδικασία. Η αντίδραση του Γκρίλο ξεπέρασε τα όρια, καθώς ανέβασε βίντεο που κατέληγε με τη φράση «τι θα έκανες αν βρισκόσουν με την Μπολντρίνι στο αμάξι σου;» Το post του ηγέτη έδωσε το έναυσμα στους οπαδούς να αποχαλινωθούν σε εκατοντάδες χυδαία και σεξιστικά σχόλια. Ήταν η πρώτη φορά, αλλά όχι η τελευταία.
Στις βουλευτικές εκλογές του 2013 το 35% των νέων μεταξύ 18 και 24 ετών είχε ψηφίσει το Κ5Α. Ένα χρόνο αργότερα, στις εκλογές για την Ευρωβουλή, το ποσοστό έπεσε στις 25,4%, ενώ οι νέοι προτίμησαν με το 35,5% το Δημοκρατικό Κόμμα και τον νέο γραμματέα και πρωθυπουργό Ματέο Ρέντσι, ο οποίος εξασφάλισε ένα εντυπωσιακό 40,8%.
Τα μάλλον απογοητευτικά αποτελέσματα των ευρωεκλογών μάλλον οφείλονται στη μεγάλη αποχή, κυρίως των νέων, που όπως είδαμε, αποτελούν τη μεγάλη εκλογική δεξαμενή του Κ5Α. Και για το λόγο πως οι νέοι είναι πιο εξοικειωμένοι με το Διαδίκτυο. Αυτό επισημάνθηκε ως ένα μεγάλο πρόβλημα της «διαδικτυακής άμεσης δημοκρατίας» που διακηρύσσει το Κ5Α, καθώς αγνοείται ο εκ των πραγμάτων αποκλεισμός των μεγαλυτέρων πολιτών. Ένα πρόβλημα το οποίο ποτέ δεν αντιμετωπίστηκε. Όπως δεν αντιμετωπίστηκε ποτέ το πρόβλημα που θέτει η δεδηλωμένη έχθρα του Κ5Α προς τα κόμματα.
Η δήμαρχος Ρώμης
Παρ’ όλη την απογοητευτική απόδοση στο Κοινοβούλιο, το Κ5Α άδραξε την ευκαιρία να έχει μια ακόμη επιτυχία χάρη στις έριδες που ο Ρέντσι προκάλεσε στους κόλπους του Δημοκρατικού Κόμματος της Ρώμης. Ο Ρέντσι, για ανεξακρίβωτους λόγους, άρχισε ευθύς εξαρχής να υπονομεύει τον δήμαρχο της ιταλικής πρωτεύουσας Ιγνάτιο Μαρίνο, επίσης στέλεχος του Δημοκρατικού Κόμματος. Τελικά, κατάφερε να τον ανατρέψει και τον Ιούνιο του 2016 διεξήχθησαν νέες δημοτικές εκλογές.
Η υποψήφια δήμαρχος του Κ5Α ήταν η νεαρή δικηγόρος Βιρτζίνια Ράτζι. Η επιλογή της έγινε τυπικά μέσω ψηφοφορίας στο Διαδίκτυο, αλλά στην πραγματικότητα την επέλεξε ο ίδιος ο Καζαλέτζο. Μάλλον ήταν η τελευταία του επιλογή, καθώς δυο μόλις μήνες πριν από τις εκλογές ο επιχειρηματίας πέθανε και τη θέση του ανέλαβε ο γιος του Ντάβιντε. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, η Ράτζι επελέγη διότι είναι νέα, με καλή τηλεοπτική παρουσία. Όπως αποκαλύφθηκε όμως πολύ αργότερα, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η συσκευασία και η διοχέτευση εντός κι εκτός Κινήματος ντοσιέ με συκοφαντικές κατηγορίες εναντίον του κυρίου ανταγωνιστή της Ράτζι στη δημαρχία: του προέδρου της ομάδας δημοτικών συμβούλων του Κ5Α Μαρτσέλο Ντε Βίτο.
Η Ράτζι εξελέγη, συμμετείχε στον υπόγειο αυτόν πόλεμο, συμμαχώντας με στελέχη του Δήμου που είχαν αναδειχτεί κατά την περίοδο 2008-2013, όταν ήταν δήμαρχος ο ακροδεξιός Τζάνι Αλεμάνο. Δεν ήταν τυχαίο: η ίδια η Ράτζι ήταν μαθητευόμενη στο δικηγορικό γραφείο του Τσέζαρε Πρέβιτι, πρώην δικηγόρου και υπουργού του Μπερλουσκόνι, που καταδικάστηκε για δωροδοκία δικαστών. Ο Πρέβιτι είναι σταθερός πυλώνας του νεοφασιστικού κατεστημένου στην ιταλική πρωτεύουσα.
Όλα αυτά όμως έγιναν γνωστά μετά την εκλογή furor populi της νεαρής δικηγόρου στη δημαρχία μιας ιδιαίτερα προβληματικής πρωτεύουσας. Ο ακροδεξιός Αλεμάνο άφησε χρέη 12 δισεκατομμυρίων, χάρη σε μια ανεξέλεγκτη διαχείριση των πόρων. Διπλασίασε επίσης τους δημοτικούς υπαλλήλους, προσλαμβάνοντας σωρηδόν νεοφασίστες, ενίοτε πρώην τρομοκράτες και κοινούς εγκληματίες. Το 2014 η εισαγγελία της Ρώμης εξαπέλυσε κύμα συλλήψεων με στόχο να εξαρθρώσει μαφιόζικη οργάνωση που είχε διεισδύσει στη γραφειοκρατία του Δήμου και λεηλατούσε τα ταμεία του. Επικεφαλής της εγκληματικής οργάνωσης ήταν ο Μάσιμο Καρμινάτι, πρώην τρομοκράτης της ένοπλης νεοφασιστικής οργάνωσης NAR (Ένοπλοι Επαναστατικοί Πυρήνες). Τόσο που ορισμένοι παρατηρητές του Κ5Α χαρακτήρισαν χωρίς ενδοιασμούς την ανάδειξη της Ράτζι στη Δημαρχία ως επιχείρηση διείσδυσης της ρωμαϊκής άκρας Δεξιάς εντός του Κινήματος.
Η Ράτζι άργησε πολύ να σχηματίσει τη δημοτική της κυβέρνηση και όταν τελικά τα κατάφερε, προς το τέλος του 2016, οι συνεργάτες που είχε επιλέξει παραιτήθηκαν ο ένας μετά τον άλλον. Όπως αποκαλύφθηκε, η αιτία της φυγής αυτής ήταν οι στενοί συνεργάτες της δημάρχου, άνθρωποι της περιόδου Αλεμάνο, ορισμένοι από τους οποίους συνελήφθησαν ή παραπέμφθηκαν σε δίκη για διαφθορά και οικονομικές ατασθαλίες. Ούτε η ίδια η δήμαρχος δεν κατάφερε να παραμείνει στο απυρόβλητο, αφού έλαβε κι εκείνη δυο δικαστικές κλήσεις, η μια μάλιστα για δωροληψία.
Η ηγεσία του Κινήματος, δηλαδή ο Γκρίλο και ο νεότερος Καζαλέτζο, την υπερασπίστηκαν πάντα με σθένος και έφτασαν στο σημείο να αλλάξουν τους κανόνες του Κινήματος, επιτρέποντάς της να παραμείνει στη θέση της ακόμη και μετά την επισημοποίηση της δικαστικής έρευνας σε βάρος της. Κάλυψαν επίσης και τις πρώτες κινήσεις της δημοτικής κυβέρνησης, που έρχονταν σε αντίθεση με το πρόγραμμα με το οποίο εξελέγη. Η θεαματική αλλαγή αφορούσε τη συναίνεση της Ράτζι στη δημιουργία του νέου γηπέδου της ποδοσφαιρικής ομάδας Ρόμα, μια γιγαντιαίων διαστάσεων επένδυση που προωθούσε με επιμονή το ισχυρότατο εργολαβικό κατεστημένο της ιταλικής πρωτεύουσας. Στους δημότες όμως έκανε επίσης άσχημη εντύπωση η εκστρατεία του Δήμου να εκδιώξει από τα δημοτικά ακίνητα επιστημονικά ιδρύματα, πολιτιστικά κέντρα, γραφεία κομμάτων και νεανικά στέκια. Τη στιγμή που η πόλη έδειχνε κυριολεκτικά εγκαταλελειμμένη.
Η περιπετειώδης εμπειρία της Ράτζι άλλαξε ριζικά τη φυσιογνωμία του Κινήματος. Ήδη κατά το τέλος του 2015 η κοινοβουλευτική ομάδα του Κινήματος είχε δείξει να έχει κάνει σημαντικά βήματα προς τα μπρος. Κατείχε πλέον τα στοιχειώδη για τη λειτουργία του Κοινοβουλίου και της πολιτικής εν γένει και λάμβανε ενδιαφέρουσες πρωτοβουλίες, κυρίως σε ό,τι αφορούσε τα πρωτοφανή προνόμια των Ιταλών πολιτικών, με τη μεγαλύτερη στην Ευρώπη μηνιαία αμοιβή (περίπου 17.000 ευρώ) και δικαίωμα συνταξιοδότησης μετά από δυο θητείες. Στη μάχη εναντίον των προνομίων βοήθησε και μια έντονη λογοτεχνική παραγωγή που είχε μεγάλη εμπορική επιτυχία. Πρώτα το βιβλίο Η Κάστα του δημοσιογράφου Τζαν Αντόνιο Στέλλα της Corriere della Sera[11] και πιο πρόσφατα το Βρικόλακες του συντηρητικού δημοσιογράφου Μάριο Τζορντάνο[12].
Επίσης, σημαντική ήταν και η πολεμική ενάντια στην πολιτική της ευρωζώνης. Το Κ5Α, σε αντίθεση με την ακροδεξιά Λέγκα του Βορρά, δεν μιλά επισήμως για έξοδο από την ευρωζώνη αλλά για δημοψήφισμα. Επειδή όμως η ιταλική νομοθεσία δεν επιτρέπει τέτοιου είδους δημοψηφίσματα, τότε η κάλπη θα έχει «συμβουλευτικό χαρακτήρα». Πολλοί βουλευτές του Κινήματος υποστηρίζουν όμως την έξοδο από την ευρωζώνη και μερικοί μιλούν και για έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Όταν διεξήχθη το δημοψήφισμα στην Ελλάδα, ο Γκρίλο μετέβη στην Αθήνα και μετά την ανακοίνωση της νίκης του Όχι, πανηγύριζε στην πλατεία Συντάγματος, πεπεισμένος πως η Ελλάδα ετοιμαζόταν να βγει από την ευρωζώνη αφού «ευρώ και λιτότητα είναι δυο όψεις του ιδίου νομίσματος».
Η ωρίμανση της κοινοβουλευτικής ομάδας οδήγησε στο σχηματισμό ενός Διευθυντηρίου, με τη μέθοδο της κοπτάτσιας: οι δυο κύριες προσωπικότητες του Διευθυντηρίου ήταν ο αντιπρόεδρος της Βουλής Λουίτζι Ντι Μάιο και ο βουλευτής Αλεσάντρο Ντι Μπατίστα. Ο Ντι Μάιο προέρχεται από ακροδεξιά οικογένεια (ο πατέρας του δηλώνει «φασίστας») και προβάλλει ένα θεσμικό προφίλ, ενώ ο Ντι Μπατίστα προβάλλει ένα «κινηματικό» προφίλ, καθώς κυκλοφόρησε και βιβλίο από παλαιότερη περιπλάνησή του στη Λατινική Αμερική με συχνές αναφορές στον Τσε Γκεβάρα.
Μετά το σχηματισμό του Διευθυντηρίου, ο Γκρίλο ανήγγειλε πως επιστρέφει στο θέατρο, καθώς είναι «κουράστηκε λιγάκι» με την πολιτική.
Η καταστροφική εμπειρία της Ράτζι όμως διέλυσε γρήγορα το Διευθυντήριο και άφησε μόνον τον Ντι Μάιο ως υποψήφιο πρωθυπουργό του Κινήματος. Ο Γκρίλο επανήλθε εσπευσμένα στην χαρισματική ηγετική του θέση, ώστε να χειριστεί σε πρώτο πρόσωπο το φλέγον πρόβλημα της Ρώμης. Όχι με μεγάλη επιτυχία, όπως είδαμε. Επίσης, σε γκάφα κατέληξε και η προσπάθειά του, στις αρχές του 2017, να μεταφέρει τους ευρωβουλευτές του Κινήματος από την ομάδα του Νάιγκελ Φάρατζ στους Φιλελεύθερους του Γκι Φερχόφστατ. Μια εσωτερική ψηφοφορία αστραπή στην ιστοσελίδα του Κινήματος ενέκρινε με βουλγάρικη πλειοψηφία την επιλογή του αρχηγού, αλλά η ομάδα των Φιλελευθέρων απέρριψε την ένταξη του Κ5Α κι έτσι ο Γκρίλο αναγκάστηκε με την ουρά στα σκέλια να ζητήσει από τον Φάρατζ να επιστρέψει στην ομάδα του. Δυο ευρωβουλευτές του Κινήματος δεν άντεξαν κι εγκατέλειψαν το καράβι. Ο ένας εντάχτηκε στην ομάδα της Λέγκας του Βορρά, ο άλλος στους Πράσινους.
Το δεύτερο σημαντικό αποτέλεσμα της ρωμαϊκής κρίσης είναι ότι, επιτέλους, και στο Κίνημα 5 Αστέρων εμφανίστηκαν επισήμως τα εσωκομματικά ρεύματα, χωρίς να προκαλέσουν την μήνιν της χαρισματικής ηγεσίας. Στο Κ5Α της Ρώμης υπάρχει πλέον ένα ισχυρό ρεύμα εναντίον της δημάρχου, το οποίο εκφράζεται επισήμως μέσω της νέας διαδικτυακής πλατφόρμας που δημιούργησε η Casaleggio Associati με την επωνυμία Rousseau (https://rousseau.movimento5stelle.it/).
Εναντίον της πολιτικής
Εντυπωσιακό είναι το γεγονός πως, μετά την ήττα του Ρέντσι στο δημοψήφισμα της 4ης Δεκεμβρίου το Κίνημα 5 Αστέρων είναι σταθερά στην πρώτη θέση σε όλες τις δημοσκοπήσεις. Η ανικανότητα και οι αντιθέσεις της δημάρχου δεν φαίνεται να επηρέασαν το εκλογικό σώμα. Η εντύπωση είναι πως από το Κίνημα 5 Αστέρων οι ψηφοφόροι δεν αναμένουν την επίλυση των προβλημάτων της χώρας, αλλά το χρησιμοποιούν ως ρόπαλο για να τιμωρήσουν την πολιτική τάξη, την οποία θεωρούν στο σύνολό της υπεύθυνη για τα μύρια όσα προβλήματα της χώρας. Μια «αντι-πολιτική» στάση που σε πολλούς αντιπάλους του Κινήματος θυμίζει τη γέννηση του φασιστικού κινήματος αμέσως μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στην πραγματικότητα, το Κ5Α φαίνεται να επαναφέρει μια σταθερά των ιταλικών κινημάτων διαμαρτυρίας, ανάμεσα στα οποία το φασιστικό σίγουρα ήταν το πιο πετυχημένο, καθώς κατάφερε να διατηρηθεί στην εξουσία για μια εικοσαετία. Στις πρώτες δημοκρατικές εκλογές της μεταπολεμικής περιόδου είχε σημαντική επιτυχία το Κόμμα Uomo Qualunque, δηλαδή του «απλού πολίτη», που επίσης είχε βάλει στο στόχαστρο το Κοινοβούλιο και τα «προνόμια των πολιτικών». Στη δεκαετία του ’80 αναδείχτηκε ως κίνημα διαμαρτυρίας η Λέγκα του Βορρά, που ήθελε την απόσχιση της πλούσιας «Παδανίας», από την «μαφιόζικη» Ιταλία. Αφού συμμετείχε σε τρεις κυβερνήσεις του Μπερλουσκόνι, η Λέγκα άλλαξε ηγεσία και προσανατολισμό: τώρα επιδιώκει να μετατραπεί σε ακροδεξιό πανιταλικό κόμμα και προωθεί μια αντιευρωπαϊκή ρητορική, ενώ υιοθέτησε ξενοφοβικές θέσεις στο μεταναστευτικό. Ιταλοί μελετητές, όπως ο οικονομολόγος Τζουλιάνο Ντα Έμπολι[13] θεωρούν πως «η οργή εναντίον του κατεστημένου» χαρακτηρίζει κάθε εκλογική αναμέτρηση στην Ιταλία για τουλάχιστον ένα τέταρτο του αιώνα. Κοντά στη Λέγκα του Βορρά τοποθετεί στον κατάλογο των «λαϊκιστών», με την έννοια των κινημάτων διαμαρτυρίας, και το κόμμα του Αντόνιο Ντι Πιέτρο, Ιταλία των Αξιών, ακόμη και τον «τηλεοπτικό λαϊκισμό» του Σίλβιο Μπερλουσκόνι.
Η ιδιομορφία του Κ5Α είναι μάλλον η μεγάλη προβολή του στο Διαδίκτυο, το γεγονός δηλαδή πως κατάφερε να συνδυάσει για πρώτη φορά τον αναλογικό με τον ψηφιακό «λαϊκισμό». Ο αναλογικός εκπροσωπείται από την ηγετική μορφή του Γκρίλο, ο οποίος εντάχτηκε στο ψηφιακό σύμπαν χάρη στη συνεργασία του με την Casaleggio Associati. Η μεγαλοφυής διαίσθηση του Καζαλέτζο, σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση, είναι πως κατανόησε ότι το Διαδίκτυο θα άλλαζε ριζικά την πολιτική διαμάχη, ιδιαίτερα σε χώρες σαν την Ιταλία όπου ιστορικά δεν υπήρξαν επαναστατικές ρήξεις και η άρχουσα τάξη είναι σε θέση να διαμορφώσει κατάλληλα το πολιτικό σύστημα που θα τις αποφύγει, σύμφωνα με την ερμηνεία που δίνει ο Γκράμσι στη λέξη trasformismo. Αυτό εξηγεί την ιστορική δυσπιστία των Ιταλών προς την πολιτική και τους θεσμούς, καθώς και προς τους ίδιους τους κανόνες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας[14]. Εξηγεί επίσης το θράσος της πολιτικής τάξης να πολλαπλασιάζει τα σκανδαλώδη προνόμια και την ατιμωρησία της και να δείχνει πλήρη αδιαφορία όχι μόνο για το λαϊκό αίσθημα αλλά για τον λαό τον ίδιο. Ενσάρκωση αυτής της προκλητικής υποβάθμισης της πολιτικής ήταν ο Μπερλουσκόνι, τις μεθόδους του οποίου προσπάθησε να αντιγράψει ο Ρέντσι.
Το Διαδίκτυο φάνηκε σε θέση να ανατρέψει αυτές τις πολιτικές ισορροπίες, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις να δημιουργηθεί ένα κίνημα νέου τύπου, καθοδηγούμενο από τις προτιμήσεις των ψηφοφόρων-καταναλωτών. Με άλλα λόγια, ένα ανερχόμενο, αλλά παραδοσιακού τύπου, κίνημα διαμαρτυρίας συνδέθηκε με τον αλγόριθμο των ιστοσελίδων, δημιουργώντας μία αποτελεσματική κι επίφοβη πολεμική μηχανική.
Όπως ήδη γνωρίζουμε, το Κ5Α είναι σε πλήρη αντίθεση και πολεμική με τα παραδοσιακά κόμματα. Ένα μέρος της αντιπαλότητας αυτής οφείλεται σε εκείνη που δεξιά κινήματα διαμαρτυρίας, όπως το Ριζοσπαστικό Κόμμα, βάπτισαν πριν από πολλές δεκαετίες «κομματοκρατία». Μια απλοϊκή εικόνα του πολιτικού συστήματος, όπου όλοι είναι ίδιοι και δήθεν συγκρούονται, ενώ στα παρασκήνια τα κάνουν πλακάκια.
Στο Κ5Α υπάρχει μέχρις ενός σημείου και αυτή η αντίληψη, παρ’ όλο που δεν συνηθίζεται η λέξη «κομματοκρατία». Η αντιπαλότητα προς τα κόμματα οφείλεται περισσότερο στο γεγονός πως το Κ5Α φιλοδοξεί να εκφράσει όχι ένα μέρος της κοινωνίας, αλλά το σύνολο του «λαού». Κατ’ ομολογίαν του, το Κ5Α δεν επινοήθηκε με σκοπό να ενταχτεί στο –ξεπερασμένο, κατά την άποψή του–παιχνίδι της δημοκρατικής εκπροσώπησης, αλλά για να λειτουργήσει ως όχημα που στοχεύει στη δημιουργία ενός άλλου πολιτικού πλαισίου.
Η εικόνα που προκύπτει από τα κείμενα του Γκρίλο και κυρίως του Καζαλέτζο είναι εκείνη μιας ψηφιακής άμεσης δημοκρατίας, όπου οι εκπρόσωποι των πολιτών δεν έχουν πια λόγο ύπαρξης διότι θα είναι οι ίδιοι οι πολίτες εκείνοι που λαμβάνουν τις αποφάσεις, μέσω ενός συστήματος διαρκούς συμβούλευσης on line που θα αφορά κάθε όψη της κοινωνικής ζωής.
Ακριβώς επειδή φιλοδοξεί να εκφράσει το σύνολο της κοινωνίας, το Κ5Α δεν λειτουργεί όπως τα παραδοσιακά πολιτικά κινήματα, αλλά ακολουθεί τα πρότυπα του αλγόριθμου page rank της Google. Με άλλα λόγια, πέρα από τα πέντε σημεία του προγράμματος και τις μάχες για τη δραστική περικοπή των προνομίων της «κάστας» και υπέρ ενός καθολικού εγγυημένου εισοδήματος, δεν προβάλλει ένα όραμα, ένα πρόγραμμα, έναν οποιοδήποτε πολιτικό στόχο. Η Αριστερά και η Δεξιά είναι «ξεπερασμένες» διότι δεν υπάρχει καμία σκέψη για τη διαμόρφωση της Πολιτείας και της κοινωνίας. Ο αλγόριθμος του Διαδικτύου δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ακολουθεί ρεύματα και προτιμήσεις σύμφωνα με τον τρόπο και τα περιεχόμενα που εκφράζονται στο Διαδίκτυο, υπό τη μορφή της επεξεργασίας big data. Εάν οι συζητήσεις επικεντρώνονται στο μεταναστευτικό, ο αλγόριθμος του Κ5Α υιοθετεί την πλειοψηφική άποψη, που αυτή την περίοδο κυριαρχείται από φοβικές και αρνητικές αντιδράσεις. Το ίδιο ισχύει και για το ευρώ. Όπως γνωρίζουμε, επικρατεί μεγάλη δυσπιστία και έχθρα προς την ευρωζώνη. Εάν ο αλγόριθμος καταγράψει μια μεταστροφή στον προσανατολισμό της κοινής γνώμης, τότε και το Κ5Α κάνει στροφή 180 μοιρών, όπως συνέβη ήδη πολλές φορές, χωρίς να αισθάνεται την ανάγκη να εξηγήσει τους λόγους της στροφής αυτής. Πολύ πριν τους spin doctors του Τραμπ, το Κ5Α κατάφερε να μεταφέρει τη διαδικασία επεξεργασίας δισεκατομμυρίων δεδομένων της Google στον πολιτικό στίβο. Χωρίς να παραλείψει βεβαίως τα σφοδρά πυρά ενάντια στα παραδοσιακά ΜΜΕ και την ογκώδη διάδοση fake news και συνωμοσιολογικών ηλιθιοτήτων.
Παραμένει το γεγονός πως το Κ5Α συγκεντρώνει την ψήφο εκατομμυρίων πολιτών, πολλοί από τους οποίους προέρχονται από αριστερά κόμματα, ενώ κατά κανόνα και οι ίδιοι αισθάνονται Αριστεροί. Δεν είναι λίγοι και οι Ιταλοί στοχαστές, όπως ο διευθυντής του περιοδικού Micromega Πάολο Φλόρες ντ’Αρκάις, που κοιτούν με συμπάθεια προς το Κ5Α ή που στρατεύτηκαν σε αυτό, όπως ο ιστορικός Άλντο Τζανούλι. Καθώς πλησιάζει η ώρα των εκλογών (η θητεία του Κοινοβουλίου λήγει στις αρχές του 2018) και γίνεται όλο και πιο πιθανό να διεξαχθούν με απλή αναλογική, αν το Κ5Α θέλει να κυβερνήσει, θα πρέπει να κάνει συμμαχίες. Δηλαδή να κάνει πολιτική. Ο χρόνος θα δείξει εάν αυτή η πολιτική δυναμική θα καταφέρει να χειραφετηθεί από την ψηφιακή μηχανή που το ελέγχει.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Υπενθυμίζουμε απλώς το σκάνδαλο του χρηματιστή και τραπεζίτη Μικέλε Σιντόνα στη δεκαετία του ’70, εκείνο της Τράπεζας Αμπροζιάνο του Ρομπέρτο Κάλβι την επόμενη δεκαετία, έως τη μυστηριώδη χρεοκοπία της τοπικής τράπεζας Ετρούρια το 2016, όπου ήταν αναμεμειγμένος και ο πατέρας του τότε πρωθυπουργού Ματέο Ρέντσι.
[2] Tommaso Labate, “Fenomenologia di un Grillo parlante”, στο μηνιαίο περιοδικό “Formiche”, Ιούνιος 2007.
[3] Η ίδια σε συνέντευξή της θα κατηγορήσει τον Καζαλέτζο για τη διαγραφή της, κατηγορώντας τον πως ήθελε να έχει τον απόλυτο έλεγχο κάθε κίνησής της. Παρόμοιες κατηγορίες θα εκτοξευτούν εναντίον του επιχειρηματία και στο μέλλον.
[4] Επικεφαλής της καθολικής συνιστώσας του κόμματος και τώρα του μεγαλύτερου σε αριθμό βουλευτών εσωκομματικού ρεύματος. Στις κυβερνήσεις του Ματέρο Ρέντσι και Πάολο Τζεντιλόνι ήταν υπουργός Πολιτισμού.
[5] Κομμουνιστικής προέλευσης, θα είναι και ο νικητής των προκριματικών. Όταν ο Ρέντσι να εκλεγεί γραμματέας του Δημοκρατικού Κόμματος, ο Μπερσάνι θα περάσει στην αντιπολίτευση και τον Φεβρουάριο 2017 θα ακολουθήσει τους αριστερούς διασπαστές που σχημάτισαν το Κίνημα Δημοκρατών Προοδευτικών.
[6] Δήμαρχος της Ρώμης από το 2013 έως το 2015, όταν ο πρωθυπουργός Ρέντσι τον ανάγκασε να παραιτηθεί.
[7] Οι προφητικές ικανότητες του Φασίνο επιβεβαιώθηκαν και στις δημοτικές εκλογές του 2016. To προηγούμενο έτος, ο δήμαρχος Φασίνο είχε απευθυνθεί στη δημοτική σύμβουλο του Κ5Α Κιάρα Απεντίνο λέγοντας: «Όταν μια μέρα καταφέρετε να καθίσετε σε αυτή την έδρα, τότε θα δούμε αν μπορείτε να κάνετε πράξη όλα αυτά που ευαγγελίζεστε τώρα». Στις εκλογές η Απεντίνο συνέτριψε τον Φασίνο και αποδείχτηκε πολύ πετυχημένη δήμαρχος, σε αντίθεση με εκείνη της Ρώμης.
[8] Maurizio Molinari, Paolo Mastrolilli, “L’ambasciatore americano: Grillo interlocutore credibile”, στην “La Stampa” 11/2/2013.
[9] Αναφέρονται ενδεικτικά οι ιστοσελίδες Tze tze, la fucina και πολλές άλλες.
[10] https://www.buzzfeed.com/albertonardelli/italys-most-popular-political-party-is-leading-europe-in-fak?utm_term=.lmaEQ59XEK#.otR7Y2ob7q
[11] G. Antonio Stella, Sergio Rizzo, La casta. Perché i politici italiani continuano a essere intoccabili, εκδ. Rizzoli, Μιλάνο, πρώτη έκδοση 2008.
[12] Mario Giordano, Vampiri, εκδ. Mondadori, Μιλάνο 2017. Ο Τζορντάνο είναι διευθυντής του καναλιού all news TgCom24, ιδιοκτησίας Μπερλουσκόνι.
[13] Giuliano da Empoli, La prova del potere, εκδ. Mondadori, Μιλάνο 2015.
[14] Ο δημοσιογράφος Alberto Ronchey στο βιβλίο του Il Fattore K του 1979 υπογράμμισε το γεγονός πως η ιταλική δημοκρατία βασιζόταν σε δυο μεγάλα κόμματα, τη Χριστιανοδημοκρατία και του Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, που ιδεολογικά ήταν ξένα προς την αντιπροσωπευτική δημοκρατία κοινοβουλευτικού τύπου.
πίσω στα περιεχόμενα: