Η ανάπτυξη της Αντίστασης και ο συμμαχικός παράγων
Στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου αναπτύσσεται στην Ελλάδα, σε συνθήκες τριπλής κατοχής, ένα ισχυρό κίνημα αντίστασης.
Μετά την κατάληψη του εδάφους των κρατών που αντιστέκονται στο ναζισμό και στο φασισμό η πολεμική τους προσπάθεια συνεχίστηκε εκτός των συνόρων τους από κυβερνήσεις που διέφυγαν γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο.
Στην περίπτωση της Ελλάδας η έδρα της εξόριστης κυβέρνησής της ήταν τελικά το Κάιρο ενώ στον ευρύτερο χώρο της μεσογειακής Μέσης Ανατολής εγκαταστάθηκαν και αναπτύχθηκαν οι ένοπλες δυνάμεις της. Στην Ελλάδα οι κατακτητές εγκαθιστούν κυβέρνηση συνεργατών, ενώ στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας από την άνοιξη του 1944 το ΕΑΜ εγκαθιστά την κυβέρνηση του βουνού μετά από εκλογές. Πρόκειται για την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης.
Στην Αθήνα της Κατοχής οι παροπλισμένοι από τη δικτατορία Μεταξά αστοί πολιτικοί αρχηγοί αναμένουν τις κατάλληλες συνθήκες για να επανέλθουν στο πολιτικό προσκήνιο. Με βάση αυτό το συνοπτικό πλαίσιο, το θέμα που θα αναπτύξω, κατ’ ανάγκην συμπυκνωμένα, είναι πώς αντιδρούν απέναντι στο ΕΑΜ και στο κίνημα της αντίστασης, οι αστοί πολιτικοί αρχηγοί στην κατεχόμενη Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση εξορίας και οι Βρετανοί.
Το κίνημα της αντίστασης στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ένα πανευρωπαϊκό φαινόμενο που εκδηλώνεται για πρώτη φορά σε τέτοια έκταση. Η αντίσταση στον κατακτητή, ανεξάρτητα από τον πηγαίο χαρακτήρα της, αποτελεί και σαφή στρατηγική επιλογή των Άγγλων από την αρχή του πολέμου. Προσθέτει καινούργια διάσταση στις πολεμικές επιχειρήσεις. Αναπόφευκτα παίρνει γρήγορα και πολιτική διάσταση, η οποία όπως είναι φυσικό, δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί.
Αυτά τα χαρακτηριστικά, αδυνατούν αλλά και δεν θέλουν να κατανοήσουν οι αστοί πολιτικοί ηγέτες στην Ελλάδα και εκείνοι που επανδρώνουν την Κυβέρνηση Εξορίας. Η στάση τους εξελίσσεται γρήγορα από αδιάφορη σε εχθρική για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας.
Οι Άγγλοι από την πλευρά τους προσδίδουν στην Αντίσταση καθαρά επιχειρησιακό χαρακτήρα και προσπαθούν να τον διατηρήσουν. Γνωρίζουν όμως από την αρχή ότι είναι αδύνατον. Επειδή οι οργανώσεις και τα άτομα με τα οποία επιλέγουν εξ ανάγκης να συνεργαστούν, έχουν συγκεκριμένη πολιτική τοποθέτηση. Αυτή την πολιτική τοποθέτηση, οι Άγγλοι προσπαθούν να μεταστρέψουν εκμεταλλευόμενοι την πολιτική συγκυρία.
Χαρακτηριστική η περίπτωση του Ναπολέοντα Ζέρβα, αρχηγού του ΕΔΕΣ της δεύτερης μεγαλύτερης οργάνωσης, τον οποίο πολύ γρήγορα θα πείσουν, χωρίς να καταβάλουν μεγάλη προσπάθεια άλλωστε, να αντιπαραταχθεί στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.
Η περίπτωση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είναι διαφορετική, αυτή η αντιστασιακή οργάνωση συγκροτείται το Σεπτέμβριο του 1941 και γρήγορα εξελίσσεται στο μαζικότερο κίνημα αντίστασης στην Ελλάδα. Από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του οι Άγγλοι θα διαπιστώσουν ότι ακολουθεί τη δική του πολιτική.
Με βάση τις εξελίξεις του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου παρατηρούμε μία διαφοροποίηση της στάσης της Αγγλίας απέναντι στο φαινόμενο της αντίστασης γενικά, αλλά και ειδικά όπως αυτό εκφράζεται από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.
Αυτή τη διαφοροποίηση της πολιτικής τους απέναντι στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ οι Άγγλοι δεν μπαίνουν στον κόπο να εξηγήσουν στους αστούς πολιτικούς ηγέτες στην κατεχόμενη Ελλάδα. Ο λόγος είναι ότι οι Άγγλοι αρχικά δεν σχεδιάζουν να χρησιμοποιήσουν τους παλιούς πολιτικούς, την «γηραιά συμμορία» (“old gang”), στη διαδικασία αποκατάστασης της πολιτικής επιρροής τους στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση. Οι Άγγλοι δεν ενημερώνουν σχετικά με την πολιτική τους απέναντι στην Αντίσταση ούτε την Κυβέρνηση Εξορίας. Κλασική περίπτωση συμπεριφοράς κυρίαρχου προς υποτελείς.
Αντίθετα με τους Άγγλους που εξαρτούν την πολιτική τους προς την Αντίσταση από τη γενικότερη εξέλιξη του πολέμου, οι αστοί πολιτικοί ηγέτες εκδηλώνουν απροκατάληπτη εχθρότητα για την αντίσταση και ειδικά την ένοπλη, πριν ακόμα ιδρυθεί το ΕΑΜ.
Ο Θανάσης Χατζής με τον Κώστα Βιδάλη επισκέπτεται με εντολή της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ στα μέσα Σεπτέμβρη 1941 τον Στυλιανό Γονατά αρχηγό του Κόμματος Συντηρητικών Φιλελευθέρων, που ζητά να τους συναντήσει.
Ο Γονατάς τονίζει ότι η ίδρυση εθνικο-απελευθερωτικής οργάνωσης με στόχο την ένοπλη πάλη είναι «καθαρή τρέλα» και θα καλέσει «πατριώτες» αξιωματικούς να οργανώσουν στρατιωτικά τμήματα έστω υπό τον Τσολάκογλου, πρωθυπουργό της κυβέρνησης συνεργατών, για να συντρίψουν την «ανταρσία» στη γέννησή της.
Οι συνταγματάρχες Χ. Παπαθανασόπουλος και Α. Παπαγεωργίου που είναι παρόντες συμφωνούν έστω και αν πρόκειται να χυθεί αδελφικό αίμα.[1] Πρόκειται ουσιαστικά για το σχέδιο συγκρότησης των «Ταγμάτων Ασφαλείας» ήδη δύο χρόνια πριν αυτό υλοποιηθεί.
Η έντονη διαφοροποίηση και βαθύτατη ανησυχία από την ανάπτυξη της Αντίστασης αποτυπώνεται και σε σημείωμα του ηγετικού στελέχους του Λαϊκού Κόμματος Κωνσταντίνου Τσαλδάρη στον Τσουδερό τον Μάρτιο του 1943: «ουδείς αμφισβητεί ανάγκη διατηρήσεως της ηθικής αντιστάσεως … η πολιτική της Κυβέρνησεως Καΐρου και αι χρηματικαί και εις όπλα ενισχύσεις παντός ανατρεπτικού στοιχείου ενταύθα, εδημιούργησαν χάος και ανυπαρξίαν πλήρη, πάσης κοινωνικής ιεραρχίας υπό οιανδήποτε αυτής εκδήλωσιν».[2]
Να υπενθυμίσω ότι είναι ο ίδιος ο Κ.Τσαλδάρης που θα γίνει πρωθυπουργός μετά από 3 χρόνια. Την αρνητική στάση του απέναντι στο κίνημα αντίστασης διατυπώνει και ο πρωθυπουργός Τσουδερός προς το Foreign Office τα Χριστούγεννα του 1943 κατά τη διάρκεια των εμφύλιων συγκρούσεων μεταξύ του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ από τις αρχές Οκτωβρίου 1943 έως τις αρχές Φεβρουαρίου 1944. Ως γνωστόν το κίνημα της Αντίστασης είναι πλέον σε πλήρη ανάπτυξη σε πόλεις και ύπαιθρο και η Ιταλία έχει συνθηκολογήσει. Παρ’ όλα αυτά ο Τσουδερός προτείνει ότι αν δεν έχει ισχυρές αντιρρήσεις η Βρετανική Κυβέρνηση να παροτρύνει αυτή τους αντάρτες να επιστρέψουν στα χωριά τους, να καλλιεργήσουν τα χωράφια τους και να αναμένουν μελλοντικές δυνατότητες δράσης.
Σύμφωνα με τη βρετανική θέση είναι υψίστης σημασίας να διατηρηθεί το κίνημα της Αντίστασης όχι για την επιχειρησιακή αποτελεσματικότητά του που είναι ασήμαντη, όπως υποστηρίζει το Foreign Office, αλλά για την πολύ μεγάλη προπαγανδιστική αξία του ώστε να διατηρηθεί το ηθικό του ελληνικού λαού. Είναι πολύ πιθανόν, τονίζει το Foreign Office στον Τσουδερό, οι αντάρτες να αρνηθούν να υπακούσουν με αποτέλεσμα να γελοιοποιηθεί η Βρετανική Κυβέρνηση, ο Γεώργιος και η Ελληνική Κυβέρνηση Εξορίας, αν εκ του ασφαλούς προτείνουν μία ενέργεια που η ηγεσία της Αντίστασης μπορεί να παρουσιάσει ως παράδοση στον εχθρό.[3]
Σε αντίθεση με τους αστούς πολιτικούς ηγέτες που ομφαλοσκοπούν, όταν δεν προσκαλούν τον ξένο παράγοντα να πάρει πρωτοβουλίες γι’ αυτούς, η Αγγλική Κυβέρνηση προσαρμόζει την πολιτική της γενικότερα, και ειδικότερα για την Αντίσταση, ανάλογα με τις εξελίξεις ώστε να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά της.
Με βάση αυτό το πλαίσιο μπορούμε να εξηγήσουμε την αρχική αντίφαση: να υποστηρίξει ένα αριστερό κίνημα που αντιτίθεται στην πολιτική της.
Η αντίληψη των Άγγλων για τη μορφή που πρέπει να πάρει η αντίσταση είναι εντελώς διαφορετική από εκείνη που σχεδιάζει και οργανώνει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.
Το ΕΑΜ αναπτύσσει ένα μαζικό λαϊκό κίνημα αντίστασης με ένοπλο βραχίονα τον ΕΛΑΣ.
Οι Άγγλοι έχουν διπλό στόχο, α) ένα απόλυτα ελεγχόμενο από το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής ένοπλο κίνημα αντίστασης που θα εκτελεί εντολές στα πλαίσια της στρατηγικής των Συμμάχων, β) να ελέγξουν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Στο πλαίσιο αυτού του σχεδίου προσπαθούν να παρέμβουν με συγκεκριμένες ενέργειες για να δημιουργήσουν εκείνες τις συνθήκες που θα τους βοηθήσουν να πετύχουν τους στόχους τους.
– Γνωρίζουν την ύπαρξη ΕΑΜ από την ίδρυσή του και στα τέλη Οκτωβρίου 1941 το ενισχύουν με 200 λίρες σε ένδειξη καλής πίστης καθιστώντας σαφές ότι το υποστηρίζουν για να διενεργήσει δολιοφθορές και όχι ως πολιτικό κόμμα.[4]
– Παρακολουθούν την ίδρυση του ΕΔΕΣ από την αρχή και παρά την αρχική προθυμία του Ζέρβα ουσιαστικά τον εκβιάζουν να βγει στο βουνό τέλη Ιουλίου 1942, ως αντίπαλο δέος στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.
– Στέλνουν τον ταγματάρχη Γιάννη Τσιγάντε στην Αθήνα τον Αύγουστο 1942, για να έρθει σε επαφή με πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς και να οργανώσει κίνημα αντίστασης υπό τον έλεγχο του Καΐρου.
– Η ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση) με πολιτικό υπεύθυνο το νέο βουλευτή του Λαϊκού Κόμματος Γιώργο Καρτάλη και στρατιωτικό αρχηγό τον συνταγματάρχη Δημήτρη Ψαρρό, ιδρύεται στις αρχές του φθινοπώρου του 1942, σε συνεννόηση με την αγγλική υπηρεσία της SOE, και βγαίνει στο βουνό τον Απρίλιο του 1943. Και στην περίπτωση αυτή στόχος των Άγγλων είναι η οργάνωση να λειτουργήσει ως αντίπαλον δέος στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην περιοχή του Παρνασσού, τόπο καταγωγής του Ψαρρού.
Το αγγλικό σχέδιο να ελεγχθεί το αντιστασιακό κίνημα αποτυγχάνει.
– Ο Ζέρβας, αυτοπεριορίζεται σ’ ένα τμήμα της Ηπείρου. Ο ΕΔΕΣ παραμένει αρχηγική και δεν εξελίσσεται σε μαζική οργάνωση. Ο Ζέρβας δεν μπορεί και δεν θέλει να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση.
– Η Αποστολή του Τσιγάντε έχει ήδη αποτύχει πριν ο ίδιος σκοτωθεί στην Αθήνα σε συμπλοκή με ιταλικό απόσπασμα τον Ιανουάριο του 1943. Οι πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες με τους οποίους έχει εντολή να συναντηθεί αρνούνται να συνεργαστούν επειδή δεν πιστεύουν στην αναγκαιότητα της Αντίστασης. Την ίδια στάση κρατούν και απέναντι στον C.Woodhouse, προς μεγάλη απογοήτευσή του, όταν κατεβαίνει παράνομα στην Αθήνα, τον Ιανουάριο του 1943, για να διερευνήσει το ίδιο ζήτημα.
– Η ΕΚΚΑ με τον στρατιωτικό βραχίονά της, την οργάνωση 5/42 βγαίνει στον Παρνασσό τον Απρίλιο του 1943, όπου και θα περιοριστεί και από το γεγονός ότι το ΕΑΜ είναι ήδη δυνατό σ΄αυτή την περιοχή. Η ΕΚΚΑ γίνεται σταδιακά καταφύγιο αντιπάλων του, τους οποίους ο αρχηγός της Ψαρρός αδυνατεί να ελέγξει.
Το αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων είναι ότι το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ παραμένει η κυρίαρχη αντιστασιακή οργάνωση που ελέγχει τις περιοχές μέσα από τις οποίες μετακινούνται οι κατακτητές και μεταφέρεται ο ανεφοδιασμός τους. Οι Άγγλοι υποχρεώνονται να αποδεχτούν αυτή την πραγματικότητα.
Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ επιβάλλουν την άποψή τους την άνοιξη του 1943 για τη συγκρότηση Κοινού Στρατηγείου Ανταρτών (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ) που αυτό θα αποφασίζει για τις επιχειρήσεις, και δεν θα παίρνει εντολές από το Κάιρο.
Οι Άγγλοι το αποδέχονται επειδή το EAM/ΕΛΑΣ είναι απαραίτητο για την επιχείρηση Animals που πετυχαίνει τον αντιπερισπασμό των Γερμανών όσον αφορά στην απόβαση στην Ιταλία, με συνέπεια να μεταφέρουν μεραρχίες τους στην Ελλάδα.
Μετά την επιτυχία της επιχείρησης αντιστρέφεται η αγγλική πολιτική επειδή το επιτρέπουν οι εξελίξεις του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Οι νίκες του σοβιετικού στρατού στο ανατολικό μέτωπο και η επικείμενη προώθησή του στην Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια συνιστούν τομή στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Αυτό έχει ως συνέπεια να αποφασίσει η αγγλική κυβέρνηση ότι τα μακροχρόνια πολιτικά της συμφέροντα αποκτούν πλέον προτεραιότητα έναντι των βραχυπρόθεσμων στρατιωτικών στόχων του πολέμου που επέβαλλαν συνεργασία με όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις.
Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν είναι πλέον απαραίτητο στρατιωτικά από το καλοκαίρι του 1943. Παραμένει όμως επίφοβο πολιτικά επειδή δεν μπορεί να ελεγχθεί ως πολύ ισχυρό, για μία σειρά από λόγους. Εκτός από τη σταθερή ανάπτυξη και εδραίωσή του ως λαϊκό κίνημα, ενισχύεται από τον οπλισμό της Μεραρχίας Pinerolo, που παραδίδεται σ’ αυτό όταν συνθηκολογεί η Ιταλία στις 8 Σεπτεμβρίου 1943. Το σχέδιο του Churchill για συμμαχική απόβαση στα Βαλκάνια, που θα έχει ως συνέπεια τον άμεσο έλεγχο του ΕΛΑΣ επειδή θα ενταχθεί στο εκστρατευτικό σώμα που θα αποβιβαστεί, απορρίπτεται από τον Roosevelt και τον Stalin στη Διάσκεψη του Quebec τον Αύγουστο 1943.
Αυτή η εξέλιξη, που θα διευκολύνει τα σοβιετικά σχέδια για τα Βαλκάνια, έχει ως συνέπεια να επιλεγεί ένα διαφορετικό σχέδιο που περιορίζει αλλά δεν απορρίπτει το ενδεχόμενο της σύγκρουσης.
Το σχέδιο που εγκρίνει το Αγγλικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο το Νοέμβριο του 1943 προβλέπει τη διάσπαση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Για να πραγματοποιηθεί αυτό θα πρέπει να διακοπούν άμεσα οι σχέσεις και να καταγγελθεί η ηγεσία του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ με παράλληλο προσεταιρισμό της μετριοπαθούς κοινής γνώμης. Το δέλεαρ είναι μία δήλωση του Γεωργίου ότι δεν θα επιστρέψει στην Ελλάδα αν δεν αποφασιστεί η μορφή του πολιτεύματος.[5]
Η άρνηση του Γεωργίου να προβεί στη δήλωση αυτή υπομονεύει την όποια αξιοπιστία του αγγλικού σχεδίου με αποτέλεσμα να επιλέξουν πλέον να αντιμετωπίσουν το ΕΑΜ με πολιτική λύση. Αυτή συνίσταται στη συγκρότηση Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας όπου το ΕΑΜ θα εγκλωβιστεί ως μειοψηφία με δυσανάλογα περιορισμένο αριθμό υπουργείων ως προς το μέγεθος της πολιτικής επιρροής του. Η επεξεργασία αυτού του σχεδίου αρχίζει τον Ιανουάριο του 1944 με πρωθυπουργό τον Εμ. Τσουδερό και ολοκληρώνεται με τη συγκρότηση της στα τέλη Μαΐου. Πρωθυπουργός τοποθετείται από τον αγγλικό παράγοντα ο Γ. Παπανδρέου, ο οποίος έχει πείσει ότι πληροί όλες τις προϋποθέσεις για τον ρόλο που θα κληθεί να διαδραματίσει και αναπόφευκτα να τον στιγματίσει. Είναι η τελευταία ελπίδα να αποτρέψουν κατάληψη της εξουσίας από αυτό. Πρόκειται για τη βασική ανησυχία, αν όχι φοβία των Άγγλων και των αστών πολιτικών, αφότου αντιλαμβάνονται την αυξανόμενη δύναμη και επιρροή του ΕΑΜ. Αυτήν οι Άγγλοι έχουν αρχίσει να τη διαπιστώνουν ήδη από την καταλυτική παρουσία του ΕΛΑΣ στην επιχείρηση της ανατίναξης στο Γοργοπόταμο.
Επειδή έχει επιλέξει την πολιτική λύση το Foreign Office απορρίπτει την πρόταση των C. Woodhouse και G. Wines, του Άγγλου και Αμερικανού αντίστοιχα, αξιωματικού επικεφαλής της συμμαχικής στρατιωτικής αποστολής στους αντάρτες, στα τέλη Απριλίου 1944. Προτείνουν να διεισδύσει μία βρετανική ταξιαρχία και να«εκκαθαρίσει» τον Άρη Βελουχιώτη, υπεύθυνο κατά τον Woodhouse για το φόνο του Ψαρρού, και αν συναντήσει αντίσταση να καταλάβει το Γενικό Αρχηγείο του ΕΛΑΣ.
Ο Woodhouse επισημαίνει ότι μία τέτοια επίθεση στον ΕΛΑΣ θα προκαταλάβει τις πολιτικές εξελίξεις από την ανάδειξη της ΠΕΕΑ ως defacto κυβέρνηση της Ελλάδος.[6] Η αγγλική κυβέρνηση καταλαβαίνει ότι στη συγκεκριμένη συγκυρία δεν μπορεί να εφαρμοστεί τέτοια δυναμική λύση. Μια αγγλική ταξιαρχία να επιτεθεί σε συμμαχικές δυνάμεις στην κατεχόμενη Ελλάδα στις παραμονές απόβασης στη Νορμανδία και ενώ το Συνέδριο του Λιβάνου όπου θα ασκηθεί ισχυρή πίεση στο ΕΑΜ να μπει στην κυβέρνηση θα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη.
Οι Άγγλοι επιλέγουν την πολιτική λύση επειδή, στη φάση αυτή, δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς.
Μετά την επιστροφή της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας υπό την άμεση εποπτεία και καθοδήγησή τους, οι Άγγλοι θα αποφασίσουν ότι η λανθάνουσα σύγκρουση με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ μπορεί πλέον να εκδηλωθεί ανοικτά το Δεκέμβρη του 1944 με επίκεντρο τον αφοπλισμό αυτής της οργάνωσης.
Το γεγονός ότι και οι δύο πλευρές υποτίμησαν την αποφασιστικότητα του αντιπάλου και κατά συνέπεια την έκταση και τη σοβαρότητα της σύρραξης, πρόσθεσε νέες διαστάσεις σ’ αυτήν την πρωτόγνωρη σύγκρουση ενώ η Ευρώπη απελευθερωνόταν.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Θ. Χατζής, Η Νικηφόρος επανάσταση που χάθηκε, τόμος 1ος Παπαζήσης, Αθήναι 1977 σ.110-111 Ο Α. Παπαγεωργίου μεταστρέφεται και συνεργάζεται με Γερμανούς από το Σεπτέμβριο 1942. Θα τον ακολουθήσει και ο Χ. Παπαθανασόπουλος. Τον Ιούνιο του 1943, όταν διασπάται ο ΕΔΕΣ Αθηνών, ένα μέρος του με επικεφαλής αυτούς τους δύο συνταγματάρχες τάσσεται με τα Τάγματα Ασφαλείας που συγκροτεί η κυβέρνηση Ι. Ράλλη. Κ. Πυρομάγλου, Ο Καρτάλης και η εποχή του 1934-57, Αθήναι 1965, σ.150, 205-206.
[2] Γενικά Αρχεία του Κράτους. Αρχείο Τσουδερού Ε17/10 Σημείωμα Κ. Τσαλδάρη, Μάρτιος 1943.
[3] P. Papastratis, British Foreign Policy towards Greece, 1940-44, Cambridge University Press 1984, σ.152-153.
[4] Θ. Σαμπατακάκης, Ταυτότητες πρακτόρων και κωδικά ονόματα. Η δραστηριότητα των βρεταννικών υπηρεσιών πληροφοριών στην Ελλάδα (1939-1944), Φιλίστων 2006, σ.155-156.
[5] W.P.(43)518 “Policy towards Greece”.
[6] R7186, Τηλεγραφήματα των Woodhouse και Wines, 22 και 25 Απριλίου 1944.
πίσω στα περιεχόμενα: